Het proefschrift van Joost Rosendaal over Nederlandse vluchtelingen in Frankrijk eind achttiende eeuw is ERG goed en interessant. Natuurlijk zijn er tal van kritische opmerkingen te maken, en dat zal ik hier ook doen, maar deze beginnen en eindigen allemaal met het toezwaaien van VEEL lof. Goed proefschrift! Mooi boek!
De Nederlandse patriotten waren in de jaren tachtig van de 18de eeuw druk bezig met het voeren van hun eigen burgeroorlog, het maken van ontwerpen voor een nieuwe maatschappij, en misschien wel met het maken van hun eigen revolutie. Dat zullen we nooit weten, want voor het zover was, werd in 1787 de opstand van misschien wel de eerste democratische beweging in Nederland bloedig neergeslagen door Pruisische troepen die de wankelende stadhouder Willem V te hulp schoten. Tienduizenden mensen vluchtten in paniek hun huis uit, de meeste om er binnen enkele weken weer terug te keren. Een aantal daarvan zocht werkelijk elders een veiliger heenkomen. Circa 5000 van hen vestigden hun hoop in Frankrijk, de bejubelde bondgenoot die de patriotten toch maar mooi had laten zitten, en streken neer in Parijs en Noord-Frankrijk.
Rosendaal schreef een 'collectieve biografie' over deze 'Vluchteling' (in het boek consequent met een hoofdletter) en koos daarbij voor een politiek-culturele benadering. Hij probeert na te gaan welke invloed de vluchtelingen uitoefenden op de ontwikkelingen in Frankrijk die leidden tot de revolutie. Hij confronteert de Nederlandse revolutionaire cultuur met de Franse en vraagt zich af wat de eigenheid van de Nederlandse patriotten was. Waren zij 'onnozele volgelingen' van de Fransen of spraken zij een eigen taal?
Rosendaal probeert in zijn studie een correctie te bieden ten aanzien van het negatieve beeld dat vooral uit de orangistische bronnen naar voren is gekomen en dat lang de boventoon heeft gevoerd in de historiografie. De patriotse vluchtelingen werden daarin gepresenteerd als een onderling ruziënde bende die in de geschiedenis nauwelijks een rol van betekenis heeft gespeeld. Voor een deel is die poging tot rehabilitatie zeer terecht, én geslaagd: er is nu toch maar mooi een boek geschreven over dit ondergewaardeerde en onderbelichte deel van de geschiedenis. Aan de andere kant, het bestuderen van vluchtelingen vanuit hun eigen bronnen kan een net zo vertekend beeld van de geschiedenis opleveren als eerder het uitgaan van het orangistische gezichtspunt.
De conclusies van Rosendaal liggen dan ook enigszins voor de hand: de Nederlandse patriotten spraken natuurlijk een eigen taal en waren heel anders dan hun Franse geestverwanten. Daarbij komt Rosendaal vooral uit op de combinatie tussen radicale, revolutionaire ideeën en het christendom die typisch zou zijn voor de Nederlandse Verlichting en dus ook voor de vluchtelingen in Frankrijk. De vluchtelingen hebben volgens Rosendaal een belangrijke rol gespeeld in het Franse beleid ten aanzien van Nederland. Door een effectieve lobby werd de Franse regering aangezet tot het 'bevrijden' van Nederland in 1795. Toch is het maar de vraag of dit inderdaad het beeld is dat zich uit het verzamelde materiaal opdringt. Eerder komt het voor alsof de Fransen een geheel eigen agenda hadden en zich slechts gedeeltelijk lieten leiden door de Nederlandse delegaties, die elkaar inderdaad voortdurend bestookten en hun eigen netwerken onderhielden. Wat dat betreft is dat beeld van die ruziënde vluchtelingen niet heel ver gezocht.
De kracht van het boek is als zovaak zijn zwakte: het is soms wel erg gedetailleerd. De politieke ontwikkelingen in Frankrijk aan de vooravond van de revolutie en daarna zijn inderdaad erg complex, maar de namen, notities, commissies en adviezen doen je soms duizelen. Ook de interne twisten onder de patriotse vluchtelingen worden soms wel erg uitvoerig behandeld.
Het boek is bij al die gedetailleerde beschrijvingen zeer leesbaar gebleven en dat is een prestatie. Het is bovendien goed verzorgd: er staan veel afbeeldingen in, deels in kleur, al is het jammer dat de gekozen papiersoort daar niet erg geschikt voor is. Er zit een cd-rom bij maar wie denkt dat daar leuke plaatjes, geluidsopnamen van strijdliederen en ander creatief interactief gefríbel op te vinden is, komt bedrogen uit. Het is een lijst van de Nederlandse vluchtelingen in Frankrijk plus de 'droge' gegevens over hun ballingschap. Het geeft een blik in de hoeveelheid werk die Rosendaal heeft verzet, en misschien is er een enkele wetenschapper die er bruikbare gegevens uit kan putten, maar voor de 'gewone' lezer (zelfs voor betrekkelijke specialisten op het vakgebied) heeft deze weinig toegevoegde waarde.
Maar de mogelijke kritiek op het boek valt in het niet bij de prestatie die Rosendaal geleverd heeft. Hij heeft een gigantische hoeveelheid gegevens boven tafel gehaald over een zeer interessant en nauwelijks onderzocht fenomeen, en daar een degelijk en zeer leesbaar boek over geschreven. Chapeau!