Een kathedraal voor Amsterdam
De voorgeschiedenis van de Mozes en Aäronkerk aan het Waterlooplein
Thomas von der Dunk
112 pp, € 13,50
isbn/issn: 90-5730-226-8

Een kathedraal voor Amsterdam

(recensie: Arco Seton)

Het archief van de dienst publieke werken in Amsterdam levert veel stof op voor nieuwe publicaties. Al eerder verscheen van de hand van Ida Jager het boekwerk Hoofdstad in gebreke: Manoeuvreren met publieke werken met daarin veel resultaten van onderzoek in deze bron. Nu komt Thomas van der Dunk met een boek over de voorganger van de Mozes en Aíronkerk, eveneens op basis van het dit archief.

Al sinds jaar en dag bepaalt de Mozes en Aíronkerk het gezicht van het Amsterdamse Waterlooplein. Torende de kerk in het begin van de 20ste eeuw nog fier boven de gebouwen uit, nu moet het wedijveren met de moderne gebouwen eromheen zoals de Stopera, het gebouw van de Amsterdamse Hogeschool voor de kunsten en de nieuwbouw van de filmacademie. Persoonlijk vind ik al die nieuwbouw niet echt een verbetering, maar smaken verschillen nietwaar...

Wat velen niet weten is dat de Mozes en Aíronkerk is afgeleid van een eerder ontwerp voor een heuse kathedraal. Deze kathedraal van nota bene de protestantse stadsarchitect Jan de Greef was gepland op de Nieuwmarkt. De kathedraal moest er komen omdat koning Willem I in het concordaat met de paus van 1827 had bepaald dat Amsterdam een bisschopszetel zou krijgen. Om dit te verwezenlijken werd een geheime commissie aangesteld, die moest zorgen voor geschikte huisvesting voor de bisschop, een seminarie en een kathedraal. De eerste twee functies konden wel in bestaande gebouwen worden ondergebracht, maar een kathedraal moest toch echt nieuw gebouwd worden. De Greef kreeg hiervoor de opdracht

De architect koos voor een drieschepige kruisbasiliek met een twee torenfront en een half vrijstaande portico met zuilen. In eigen land was een dergelijke kerk tamelijk uniek. Hij deed daarom vooral zijn inspiratie op in Frankrijk en Italië waar zich veel meer van dergelijke bouwwerken bevonden. Enerzijds koos hij duidelijk voor het neoclassicisme, anderzijds keek hij voor het inwendige vooral naar gotische kerken en vroeg-christelijke basilica. Verder dan een ontwerp is het nooit gekomen. Het zoeken naar de juiste huisvesting in de stad verliep stroef en de benodigde financiën waren ook niet gemakkelijk bij elkaar te krijgen. De Belgische opstand in 1830 zette de hele zaak verder op losse schroeven en de bouwtekeningen voor de kathedraal verdwenen in het archief van de dienst publieke werken.

Jaren later, om precies te zijn in 1837 werd op een paar honderd meter afstand de eerste steen gelegd voor de Mozes en Aíronkerk, ontworpen door de Belgische architect Suys en de Leidse architect Molkenboer. In plaats van een kathedraal verrees er een parochiekerk. De tekeningen van de kathedraal van de Greef bleven onaangeroerd in het archief. Recent kwamen deze tekeningen weer tevoorschijn. Op de voorkant van het boek van Thomas van der Dunk staat de tekening van de kathedraal afgebeeld. En alhoewel de Mozes en Aaíronkerk van een latere datum is en veel barokker is uitgevoerd dan de oorspronkelijke kathedraal van De Greef, zijn de overeenkomsten duidelijk te zien. Vooral voor wat betreft de twee torens in het front en de half vrijstaande portico die bij de Mozes en Aaíronkerk is vervangen door een tempelfront.

Van den Dunk heeft een prettig leesbaar boek geschreven over een verborgen geschiedenis. Het boek is gedetailleerd en rijk geïllustreerd. Bij de tekst staan aan de linkerzijde de nummers aangegeven die verwijzen naar de afbeeldingen achterin het boek. Eerlijkheid gebiedt te zeggen dat niet alle afbeeldingen even duidelijk zijn. Het was wel aardig geweest als er ook bij de tekst illustraties waren afgedrukt. Nu is al het illustratiemateriaal als bijlage achterin gevoegd. Ook de titelomslag van het boek had wel wat spannender gemogen. Weliswaar is de tekening goed gekozen met betrekking tot het onderwerp, maar was het niet veel aardiger geweest om daarnaast een foto of tekening af te drukken van de Mozes en Aíronkerk?

Na het lezen van dit boek vroeg ik me af hoe de Nieuwmarkt eruit zou hebben gezien als niet de waag maar deze kathedraal er was gebouwd. Het zou ongetwijfeld een heel ander plein geworden zijn, maar je kunt je ook afvragen of een gebouw met een dergelijke monumentale allure wel past bij de Amsterdamse Nieuwmarkt.

Maar tijden veranderen; misschien staat er nog wel eens een tweede Wim T. Schippers op die zich sterk gaat maken voor de uitvoering van dit plan. De tekeningen voor een dergelijke reconstructie zijn in ieder geval te vinden in het hier besproken boek.