Noch is oec een ander dyer dat heet manticora: den is dat hovet als een mensche ende dat lijff na een leeu ende sijn verwe is bloetverwe, ende lispet metter tonghen als een adder. Dat dyer is sneller dan een voghel ende en eet niet dan menschevleisch. (p.129)
In de bundel Kennis-maken staan verschillende Middelnederlandse teksten die gericht waren op het overdragen van kennis. Deze oorspronkelijke teksten uit de late middeleeuwen en de zestiende eeuw worden steeds vergezeld van een vertaling in modern Nederlands. Bovenstaand citaat komt uit de Artes-Lucidarius, een geografische beschrijving van de wereld. Men was er klaarblijkelijk van overtuigd dat er in India een dier leefde, de manticora, met een mensenhoofd en het lichaam van een leeuw. Zijn lichaam was bloedrood, het lispelde met de tong als een adder en at enkel mensenvlees.
Nu doen we dit verhaal simpel af als fantasie. Door televisie en bezoek aan dierentuinen weten we dat dit dier enkel in de verbeelding bestaat. Mogelijk twijfelden sommigen in de late middeleeuwen ook aan dergelijke verhalen, maar men moet wel bedenken dat velen nooit het dorp of de stad van geboorte verlieten. Voor hen was een manticora net zo reëel als een nijlkrokodil. Daar kwam bij dat veel kennis over dergelijke onderwerpen ontleend werd aan schrijvers uit de klassieke oudheid. Hun autoriteit stond nauwelijks ter discussie.
Er staan in de bundel teksten over alchemie, handlezen, astrologie en de geneeskrachtige werking van stenen, onderwerpen die tegenwoordig in wetenschappelijke kring niet al te serieus worden genomen. Hoewel geschreven in de volkstaal, werden dergelijke teksten toen gelezen door de bovenklasse in de steden. Een stadsdokter wou graag op de hoogte zijn van de geneeskrachtige werking van een agaat of een saffier, zeker als hij geen oplossing kon vinden voor een bepaalde aandoening. Vaak werden dergelijke teksten vertaald uit het Latijn, de taal van de intelligentsia. Of men elk onderwerp even serieus nam, valt echter nog te bezien. In een gemiddelde Nederlandse boekhandel vinden we nu ook veel boekjes over astrologie, chefkoks die leren hoe we moeten koken en hoe mannen met vrouwen moeten omgaan en vice versa. Toch zien de meeste mensen dit niet als kennis pur sang.
Er staan echter ook teksten in, waarvan de inhoud minder ver van ons afstaat. Neem bijvoorbeeld een handboek over verloskunde, Den Roseghaert vanden Bevruchten Vrouwen, dat in 1528 gedrukt werd te Antwerpen. De schrijver was de stadsarts van Straatsburg, Eucharius Rösslin. Zijn werk verscheen in 1513 in het Hoogduits en voorzag in een grote behoefte. In de Lage Landen verschenen er in de zestiende eeuw maar liefst 16 verschillende drukken en men bleef het werk tot in de achttiende eeuw herdrukken. Rösslin maakte dankbaar gebruik van het werk van Soranus, een Griekse arts uit de tweede eeuw. Maar hij zal de kennis zeker getoetst hebben in zijn beroepspraktijk. Onlangs liet ik deze tekst lezen aan een zwangere en zij was onder de indruk van de kennis die men toen al had over dit onderwerp. Zo komt in deze tekst de natuurlijke bevalling aan bod, maar ook onnatuurlijke liggingen en nazorg na de bevalling. De vroedvrouw uit de zestiende eeuw moet zeker geholpen zijn met het heldere overzicht van Rösslin.
Alle teksten zijn voorzien van een verhelderende toelichting. Sommigen zijn geschreven door onderzoekers die al lang studie maken van een bepaald onderwerp. We moeten hierbij denken aan Joris Reynaert over astrologie en aan Johanna Maria van Winter over voeding en voedsel. De laatste gaat overigens in haar behandeling van de tekst Van ‘smeinscen lede ook in op geneesmiddelen en het maken van een ochtendtoilet. Maar er is ook ruimte voor personen die nog relatief weinig gepubliceerd hebben.
Door de verscheidenheid aan onderwerpen, van badcultuur tot teksten over natuurrampen, krijgen we een beeld van de denk- en leefwereld in de late middeleeuwen. Het boek is dan ook een aanrader voor iedereen die hier meer van wil weten, maar ook voor mensen die dit willen spiegelen aan de eigen denk- en leefwereld.
Drs. Aron de Vries
Trefwoorden: Nederland, Lage Landen, Middeleeuwen, 16e eeuw, Artes-literatuur, Astrologie, Stenen, Badvoorschriften, Alchemie, Geografie, Handlezen, Handlijnkunde, Verloskunde, Natuurrampen, Gezondheidsleer, Geneeskunde.