Waar houdt de nacht zich overdag schuil? (p. 40)
Wat is de gezondste plek op aarde? (p. 88)
Hoe komt het dat mensenpoep stinkt? (p. 90)
Is het goed dat een man zijn vrouw wantrouwt? (p. 115)
Dit zijn enkele vragen die de heidense koning Bottus stelt aan de wijze Sidrac in Het boek van Sidrac. Dit handboek waarin meer dan vierhonderd vragen waren verzameld, moest middeleeuwers in staat stellen de wereld waarin zij leefden beter te begrijpen. In de veertiende eeuw werd de tekst uit het Frans vertaald door een Antwerpse auteur. Nu zijn ruim honderd van deze vragen vertaald naar modern Nederlands door leden van de werkgroep Middelnederlandse Artesliteratuur. Het boek is het vijfde deel van de reeks Artesliteratuur in de Nederlanden. De auteurs - allen specialisten op dit vakgebied - hebben de vragen geselecteerd op basis van hun eigen voorkeur én vanuit de wens een representatieve selectie aan te bieden van de vragen die Sidrac beantwoordde (p. 7).
Het boek verkent vier gebieden in evenzovele hoofdstukken: 1) het heelal; 2) geografie, weersverschijnselen en dierenrijk; 3) het menselijk lichaam; 4) de christelijke moraal en omgangsvormen. De algemene inleiding geeft de lezer inzicht in de aard van het Boek van Sidrac en ook van de werkmethode van de werkgroep. Het blijkt dat het boek een middeleeuwse bestseller was die in vele versies verscheen. De anonieme auteur schreef een een overzicht van de aanwezige kennis in de dertiende eeuw. Om zijn lezers te overtuigen van de kwaliteit van zijn kennis goot hij het in de vorm van een dialoog tussen de heidense koning Bottus en de wijze Sidrac. Het verhaal speelde zich ver voor de christelijke jaartelling af en de wijze Sidrac kreeg zijn kennis direct van God. Antwoorden op vragen die over dertiende-eeuwse zaken gingen, kwamen in een goddelijk visioen tot hem.
De werkgroep maakte een vertaling van honderd van de vragen zoals die te vinden zijn in een vijftiende-eeuws handschrift in Oxford. Achterin het boek kan de lezer opzoeken welke vraag uit dit boek correspondeert met een vraag uit de Oxford-editie. Ook heeft de werkgroep zorg gedragen voor een uitgebreide literatuurlijst, notenapparaat en register van de vragen. De teksten worden verlucht met kleur- en zwart-wit illustraties, die een mooi beeld van de middeleeuwse maatschappij geven. In de inleiding schrijft de werkgroep dat zij vooral hebben gewerkt vanuit de wens “dat wij de niet-specialistische lezer een vertaling van deze middeleeuwse Wikipedia wilden aanbieden die zij met plezier zullen lezen” (p. 18).
Elk van de vier hoofdstukken kreeg een duidelijke inleiding waarin de lezer enige achtergrond over het onderwerp kan vinden. Zo komen onder andere zaken als de middeleeuwse kennis van kosmologie, hemelverschijnselen, de vier elementen en ideeën over de ziel aan de orde bij de inleiding van hoofdstuk één. De inleidingen zijn vlot geschreven en interessant voor een ieder. De teksten zijn duidelijk genoeg voor de niet-gespecialiseerde lezer, maar lezers met meer achtergrondkennis zullen de compacte beschrijvingen ook weten te waarderen.
De hoofdmoot van elk hoofdstuk wordt natuurlijk gevormd door de vragen zelf. De vragen laten zien dat middeleeuwers niet altijd zover van onze eigen belevingswereld stonden. Vragen als “hoe komt het dat de een blonder is dan de ander?” worden tegenwoordig ook nog gesteld. Het antwoord is wel duidelijk anders: Sidrac meent dat de haarkleur afhankelijk is van het tijdstip van geboorte! “Als de zon in het teken Leeuw staat, hebben alle kinderen die in dit teken onder de planeet geboren worden een hete complexie; daardoor hebben zij hetere magen dan andere kinderen. De hitte stijgt op van de maag naar de hersenen, verwarmt het hoofd, verbrandt de haarwortels en maakte het haar blond.” (p. 41). Er is ook een flink aantal vragen die het christelijke karakter van de middeleeuwen benadrukken. Sidrac geeft uitleg over de ziel, over de hemelen en over hoe het verder gaat na de dood. Door de aard van sommige vragen en antwoorden is Het boek van Sidrac een vermakelijk boek. Het maakt ook nieuwsgierig: als de vraag eenmaal is gelezen, wil je het antwoord ook weten!
Saskia Wubbolts-de Boer
Trefwoorden: middeleeuwen, Sidrac, Artes-literatuur, cultuurgeschiedenis, encyclopedie