In het vroegmoderne Europa waren makelaars, agenten en tussenpersonen van groot belang voor transmissies en transacties op politiek, diplomatiek, economisch en intellectueel vlak. Niet alleen waren zij vaak goed op de hoogte van allerlei nieuws, maar ze beschikten tevens over uitgebreide netwerken, waar hun opdrachtgevers en ook zijzelf profijt van hadden. De tien artikelen in dit boek behandelen verschillende soorten tussenpersonen; ze zijn gebaseerd op voordrachten die in februari 2004 tijdens een driedaags seminar ‘Agents in Early Modern Europe’ werden gehouden aan het Koninklijk Nederlands Instituut te Rome.
De inleiding behandelt het profiel van de vroegmoderne tussenpersoon, waarbij duidelijk wordt dat het niet zozeer gaat om een beroep, maar om een functie die in verschillende sferen uitgeoefend kon worden en waarbij veel waarde werd gehecht aan bemiddeling en representatie. Kennis van zaken was een vereiste, maar er waren ook andere criteria waarop zij geselecteerd werden, zoals mobiliteit, mensenkennis en levenservaring. In eerder historisch onderzoek werd vooral de relatie tussen patronen en cliënten benadrukt, maar tegenwoordig is duidelijk dat tussenpersonen ook een belangrijke en specifieke rol speelden als intermediair bij het verkrijgen van macht en andere begeerlijke zaken.
Het positieve aan deze bundel is, dat er niet alleen ingegaan wordt op de rol van tussenpersonen in politiek en handel maar ook op die in de kunst- en boekenwereld. Over dit laatstgenoemde terrein wordt geschreven in het artikel ‘Book Agents. Intermediaries in the Early Modern World of Books’ van de hand van Marika Keblusek (pp. 97-107). Hieruit blijkt dat de vroegmoderne boekverkoper niet alleen een tussenpersoon tussen de drukker en de koper van boeken was, maar ook algemeen beschouwd werd als ‘agent in the advancement of universal learning’. De wereld van het boek en de wereld van de handel overlapten elkaar op verschillende cruciale punten. Als boekverkoper reisde men regelmatig door verschillende landen om beurzen en collega’s te bezoeken en om boeken aan te kopen. Vaak stuurde men ook firmanten of familieleden om dergelijke netwerken in stand te houden. Bovendien was het een gewoonte dat boekverkopers in verschillende landen elkaar vertegenwoordigden bij transacties, omdat de man met kennis van plaatselijke zeden en gebruiken succesvoller kon handelen. Zeker in landen waar censuur heerste, waren reizende tussenpersonen van belang om subversief materiaal de grens over te krijgen en te laten drukken in landen waar meer persvrijheid was.
Hoewel dergelijke processen deels verliepen langs de lijnen van gangbare gebruiken in de handel, blijkt dat de boekhandelaren en hun representanten hiermee ook de transmissie van kennis bevorderden doordat ze bijdroegen aan de verspreiding van geschriften waar lezers anders niet of moeilijker aan konden komen. Voor een boekhandelaar was het voor de continuïteit en winstgevendheid van groot belang om zijn collectie op peil te houden en het was dus zaak om via het eigen netwerk te horen waar en wanneer bepaalde gezochte werken op de markt zouden verschijnen.
Ook boekenkopers konden van dergelijke contacten profiteren. Graaf Adolf von Wolfenbüttel bouwde een fraaie bibliotheek op doordat hij een verfijnd acquisitiesysteem had opgezet, waarbij hij gebruikmaakte van een hele kring boekhandelaren en tussenpersonen die op de hoogte waren van zijn wensen en die daarbij ook weer hun eigen netwerken en contacten inzetten. Bovendien had hij, vanwege zijn politieke positie, allerlei agenten gestationeerd in diverse Europese steden. Zij moesten hem op de hoogte houden van diplomatieke zaken, maar ook allerlei netwerken opbouwen met boekhandelaren om hem te informeren over veilingen en boekverkopingen, zodat de grafelijke bibliotheek aangevuld kon worden met het mooiste en het nieuwste wat er te koop was. Dergelijke ‘boekenjagers’, die ook door andere hooggeplaatsten werden aangesteld, traden soms later in hun loopbaan op als tussenpersoon bij diplomatieke zaken. Ook boekverkopers werden wel eens op het politieke vlak ingezet; op beide terreinen moest men kunnen handelen in informatie.
Ook de overige artikelen in de bundel gaan in op de dieper liggende lijnen waarlangs onderling contact en uitwisseling van allerhande informatie en goederen geschiedde. Het boek, met diverse mooie afbeeldingen in kleur en enkele tabellen, levert een nuttige bijdrage aan de kennis over de vroegmoderne tussenpersoon, het belang van sociale contacten en de kunst van het netwerken. Het boek weet een tipje van de sluier op te lichten van een vrij diffuus circuit, dat, hoewel subtiel, vaak cruciaal was bij de totstandkoming van transacties op allerlei gebied.
Annemarieke Blankesteijn
Trefwoorden: Europa, Vroegmoderne tijd, Tussenpersonen, Diplomatie, Boekhandel, Wolfenbüttel graaf van, Kunsthandel