De Nederlandse geschiedschrijving kende tot in de 19e eeuw twee verschillende visies over de Opstand. Sommigen verklaarden deze gebeurtenis als een strijd voor de vrijheid, terwijl anderen de nadruk legden op de strijd voor de ‘ware godsdienst’. Dit heldere beeld werd diffuser door de aandacht voor andere verklaringsgronden, bijvoorbeeld sociaal-economische. Jan Romein stelde in zijn inaugurale rede over de Opstand, Het vergruisde beeld, “dat hoe groter onze kennis van het verleden wordt, hoe onduidelijker en onvaster het algemene beeld wordt, totdat tenslotte het ‘beeld’ zelf in een nevel van opvattingen verdwijnt”. J.J. Woltjer nam in 1972 in het tijdschrift Holland stelling tegen deze visie. Volgens hem was er te veel aandacht voor de overtuigde calvinisten en katholieken en te weinig voor de veel grotere groep ‘onbeslisten’. Het langzaam verdwijnen van deze groep zou een heldere verklaringsgrond bieden.
Onlangs verscheen een boek van de historica Clasien Rooze-Stouthamer over de beginjaren van de Opstand in Zeeland. Na gepromoveerd te zijn op een dissertatie over de Hervorming in Zeeland, kan zij met recht een kenner genoemd worden over deze periode. Ze zegt relatief weinig over de historiografie rond de Opstand, maar ze besteedt wel volop aandacht aan de groep ‘onbeslisten’ en dan met name diegenen die het stadsbestuur uitmaakten in de verschillende Zeeuwse steden. Diende men trouw te blijven aan het centraal gezag of sloot men zich aan bij de opstandelingen? En welke factoren waren doorslaggevend om te komen tot een dergelijke beslissing? Zéér interessante vragen.
Twee momenten van opstandigheid, 1566/67 en 1572, markeren het begin- en het eindpunt van deze studie. In 1566, het jaar van de Beeldenstorm, werden in Middelburg en Vlissingen kerken geschonden en werden er met toestemming van de magistraat in deze twee steden maar ook in Zierikzee, Tholen en Veere hagenpreken gehouden. Een jaar later volgde een aanval van de geuzen op het eiland Walcheren, die werd afgeslagen. In 1572 kwam Vlissingen in opstand en weigerde een Spaans garnizoen op te nemen. Toen watergeuzen, Engelse en Franse troepen werden binnengehaald, stond Walcheren al snel onder het gezag van Oranje, waarna de andere Zeeuwse eilanden zouden volgen.
Er was in geheel Zeeland weerstand tegen de inkwartiering van vreemde troepen, afkeer van de geloofsvervolgingen, en moest men niks hebben van het belastingsysteem dat Alva introduceerde. Steden als Goes, Reimerswaal en Tholen bleven echter trouw aan de centrale regering, terwijl Vlissingen, Veere, Brouwershaven en Zierikzee de zijde van de opstand kozen. De bevolking van deze laatste steden was afhankelijk van de visvangst en de handel. Ze werd dus erg getroffen door de geuzenvloot, die een vrije toegang tot de zee belemmerde. Het was dan ook de bevolking, en niet zo zeer de magistraat van de stad, die de doorslag gaf om over te gaan tot de opstandelingen. Het bestuur in de verschillende steden bleef lang trouw aan het centrale gezag, maar door druk van de eigen bevolking moest men wel kiezen.
De auteur heeft zeer veel archiefonderzoek gedaan voor deze studie, waarbij ze naast Nederlandse ook Belgische, Engelse en Spaanse archieven raadpleegde. Voor iedereen die geïnteresseerd is in Zeeuwse geschiedenis is dit boek dan ook een aanrader. Bovendien is het boek de moeite waard voor iedereen die interesse heeft in de Opstand en de Tachtigjarige Oorlog in het algemeen. De auteur documenteert zeer minutieus wat er gebeurde, waarbij ze soms te gedetailleerd te werk gaat. Men leest dan wat er gebeurde in een bepaalde stad op een bepaalde dag, de dag erna en de dag die daar weer op volgde. Dit komt de leesbaarheid niet altijd ten goede. De beantwoording van bovenstaande vragen komt hierdoor minder goed uit de verf, maar er zijn wel talloze nieuwe bouwstenen die ons (vergruisde) beeld van het verleden verder vormen.
Aron de Vries
Trefwoorden: Nederland, Zeeland, Vroegmoderne tijd, Opstand, Tachtigjarige Oorlog, Alva