Oude reisverslagen geven de lezer doorgaans als geen ander egodocument een interessante kijk op de mores en percepties uit de tijd van de auteur. Dat geldt zeker ook voor de uit 1899 stammende Varia Americana, die ARP-voorman en latere premier Abraham Kuyper schreef naar aanleiding van zijn vijf maanden durende verblijf in Amerika in 1898. Kuypers reisindrukken zijn nu, voorzien van een uitgebreide inleiding en een vakkundige, nieuwe annotatie, onder de titel Mijn reis was geboden door George Harinck, directeur van het Historisch Documentatiecentrum voor het Nederlands Protestantisme aan de Vrije Universiteit, opnieuw uitgegeven.
Kuyper beschrijft in zijn reisverslag, soms tot in detail, Amerika in al haar verschijningsvormen. Bevolkingssamenstelling, de 'American dream', sociale problematiek en de ontwikkeling van de Nederlandse 'stam' in Amerika passeren de revue. Opvallend zijn de stellingen die Kuyper losjes poneert en die werkelijk uit een ander tijdperk stammen. Zo laat hij zich over de “kleurlingen” ontvallen dat het gebod 'Gij zult niet stelen' “voor hen nog veel beperkter betekenis [heeft], dan bij hun blanke landgenoten” (blz. 82). Kuyper zegt bovendien verrast te zijn”in de Vereenigde Staten een maatschappij te vinden, die dusver nog altoos aan den eigenlijken vloek van het pauperisme wist te ontkomen” (blz. 77). Een “lagere klasse” bestaat volgens Kuyper simpelweg niet. Anderzijds maakt Kuyper veel opmerkingen die Europese reizigers vandaag de dag nog altijd over Amerika kunnen maken. Hij beklaagt zich over de onwetendheid van veel Amerikanen over wat er zich buiten de Verenigde Staten afspeelt, en ergert zich aan het publieke karakter van het kerkelijk leven.
Kuyper besteedt overigens een volledig hoofdstuk aan dat kerkelijk leven in Amerika. Vol bewondering wijst hij op het hoge aantal kerkgangers en het indrukwekkende percentage kerkstoelen per ziel. De fraai vormgegeven en ingerichte kerken werden, en worden, volledig door zeer gulle giften gefinancierd en blaken daarom ook van zelfvertrouwen. Kuyper somt welhaast met enige jaloezie de cijfers op: de kerkgebouwen vertegenwoordigen samen een waarde van 1600 miljoen gulden, ongeveer zestig procent van de bevolking is kerkganger, en elke zondag worden de bijna 44 miljoen zitplaatsen van de bijna 143.000 kerken gevuld. Duidelijk is dat Kuyper, overigens niet zonder kritisch te zijn, flink onder de indruk is van wat hij in Amerika, vooral ook op kerkelijk gebied aantreft.
Het reisverslag van Kuyper is aangevuld met de teksten van de 22 brieven die hij tijdens zijn reis naar huis schreef. Deze bieden een fraaie, persoonlijk getinte aanvulling op het meer analytische reisverhaal. Afgezien van het wat irritante geweeklaag van Kuyper wanneer hij in geen weken een brief uit Nederland heeft ontvangen, bieden deze brieven de lezer een zeer gedetailleerd overzicht van de gevoelens, persoonlijke verwonderingen, maar ook fysieke en mentale ongemakken tijdens diens reis. Ook uit de brieven blijkt Kuypers voorliefde voor cijfers; zo vertelt hij enthousiast over het aantal personen dat het schip waarmee hij naar Amerika vaart, kan vervoeren en rekent hij precies voor wat een geschoolde werker per dag en per jaar verdient en wat hij van zijn salaris zoal kan kopen. Druk als hij het heeft tijdens zijn verblijf blijft Kuyper toch trouw zeker elke week een brief schrijven; zijn zorgvuldig gekozen woorden tonen duidelijk dat hij het thuisfront mist.
Het reisverslag van Kuyper geeft derhalve een fraai beeld van zowel het laat negentiende- eeuwse Amerika, als van de ARP-voorman als reiziger. Voor de in Kuyper-geïnteresseerde biedt de heruitgave een fascinerende kijk op de voor Kuyper zo belangrijke reis naar de Nieuwe Wereld, terwijl Nederlandse Amerika-kenners prachtig kunnen putten uit de observaties van een Europese reiziger.
Drs.Michel Ketelaars
Trefwoorden: Nederland, 19e eeuw, Abraham Kuyper, ARP, Reizen, Amerika, Verenigde Staten, Religieuze geschiedenis