Deze uitgave is gebaseerd op een scriptie van mevrouw Van ’t Hof over de vroegmoderne prentenserie, meestal aangeduid als Roma Perturbata, die feitelijk het hoofdonderwerp van dit boekje vormt, aangevuld met gegevens verstrekt door mevrouw Spaans, die bezig is met een studie over ‘satire and religious change’ in de periode 1670-1730. Mevrouw Hak heeft een studie gemaakt van de bordspellen die wat onderwerp betreft overeenkomen met Roma Perturbata in de collectie van het Utrechtse Catharijneconvent
Terecht zijn de samenstelsters ervan uitgegaan dat hetgeen in deze prenten en spellen aan de orde wordt gesteld alleen begrepen kan worden wanneer men in grote trekken op de hoogte is van het geestelijke klimaat onder de Noord-Nederlandse katholieken aan het einde van de 17e en het begin van de 18e eeuw en de onder hen levende controverses op theologisch en kerkrechtelijk gebied. Deze hadden vooral betrekking op de genadenleer (in verband hiermee kunnen de namen van Cornelius Jansenius en Pasquier Quesnel als voorstanders van de strenge opvattingen dienaangaande worden genoemd) en de gezagsverhouding tussen de Pauselijke Stoel en de Nederlandse katholieken. Op deze voor de hedendaagse lezer naar ik mag aannemen, deels moeilijk invoelbare materie wordt uitvoerig ingegaan. Zulks kennelijk op grond van zeer serieus literatuuronderzoek: de lijst waarmeehet boek besluit, is bepaald indrukwekkend. Aan het einde van het hoofdstuk over het ‘politiek nieuws’ dat de prenten brengen, wordt gesteld dat deze kennelijk aan de behoefte van het min of meer intellectuele publiek dat men op het oog had, beantwoordden. Anders zouden geen twee edities verschenen zijn. Echter, zo poneren de samenstelsters terecht, “De serie [- - ] is op geen manier origineel. De woordspelingen zijn voorspelbaar, en de prenten zijn bewerkingen en kopieën van oudere afbeeldingen” (73). Met laatstgenoemd verschijnsel wordt overigens iedereen die zich enigszins serieus bezighoudt met prentkunst uit de betreffende periode geconfronteerd.….
In dit boekje zijn diverse bordspellen met teksten van overeenkomstige strekking gereproduceerd, alsmede alle dertien prenten uit de tweede editie van Roma Perturbata. De eerste editie uit 1706 omvatte er elf, zo goed als identiek “met de eerste elf van de tweede uit het jaar daarop” (26). Ook door deze afbeeldingen en het commentaar daarop wordt men bepaald uitvoerig ingelicht over wat de samenstelsters niet ten onrechte kwalificeren als een ‘kerk-politieke media-rel’ (de titel van hun eerste hoofdstuk) waarin op deze prenten en spellen overduidelijk partij gekozen wordt voor wat genoemd wordt de strenge genadenleer en voor distantie jegens het pauselijk gezag.
Op enkele puntenverschil ik met hen van mening. Het belangrijkste betreft de afscheiding die zich in de eerste decennia van de 18e eeuw voltrok onder de katholieken van Noord-Nederland en leidde tot het ontstaan van de Rooms-Katholieke Kerk der Oud-Bisschoppelijke Clerezij, thans beter bekend als de Oud-Katholieke Kerk van Nederland. Dat deze zich in de 19e eeuw zou hebben “aangesloten bij een latere afscheiding van de katholieke kerk”, in casu de oud-katholieken (9), is een vertekening van de werkelijkheid, waardoor de rol van de Nederlandse oud-katholieken in de 19e- eeuwse afscheidingsbeweging in een verkeerd daglicht wordt gesteld. Ook hier betreft het een gecompliceerd proces waarover men in diverse publicaties uitvoerig wordt ingelicht, onder meer in het boek van D.J. Schoon, de huidige oud-katholieke bisschop van Haarlem (Van bisschoppelijke cleresie tot Oud-Katholieke Kerk, diss.VU 2004, Nijmegen, Valkhof Pers, 2004), dat door de samenstelsters blijkens hun literatuurlijst is geraadpleegd. Deze misser doet echter hoegenaamd niet af aan mijn bewondering voor wat ik beschouw als een waardevolle bijdrage tot de Nederlandse cultuur- en mentaliteitsgeschiedenis.
Dr. Philip Bosscher
Trefwoorden
Nederland, Vroeg-moderne tijd, Cultuurgeschiedenis, Mentaliteitsgeschiedenis, Rooms-katholiek, Oud-katholiek, Prentkunst, Spotprenten