De Gentse emeritus hoogleraar Ludo Milis begint zijn boek met een toelichting op hoe hij en andere historici in feite te werk gaan. Volgens hem selecteren ze bronnen en onderwerpen als een detective voor een verhoor: wat kan de bron ons vertellen? Ze “laveren tussen wat nu interessant is en toen belangrijk” (blz. 8). Milis koos ervoor, verhalende middeleeuwse teksten te gebruiken voor een studie naar waarden en normen die de middeleeuwers nastreefden. Volgens zijn eigen zeggen zijn de verhalende bronnen “gewoon willekeurig gekozen” (blz 10), ervan uitgaande dat de meer dan dertig lange teksten – allen uit de tiende tot dertiende eeuw - symptomatisch zijn voor de duizenden middeleeuwse teksten die bewaard bleven. De inleiding belooft een spannend en eerlijk boek. Milis durft de hang naar lange voetteksten en uitgebreide noten los te laten – hij vindt dit niet persé een teken van wetenschappelijkheid en eruditie.
Milis krijgt gelijk. Heel toegankelijk, vlot schrijvend weet hij de lezer mee te nemen naar de middeleeuwse wereld. Van Waarheden en Werkelijkheid is geen makkelijk boek maar boeit, daagt uit en wint de lezer voor zich. Milis is bovendien goed in het doorspekken van de teksten met kleine rake opmerkingen en citaten die de tekst even doorbreken. Hij wil zich inleven in aspecten van de middeleeuwse mentaliteit en nagaan hoe die zich vertaalden in gedrag. Hij werkt dit uit aan de hand van drie thema’s. In het eerste deel onderzoekt hij hoe de christelijke samenleving van het Westen keek naar andere religies en hoe ze daarmee omging. Deel twee gaat over eer en waarden, die soms nog verbonden waren met eeuwenoude, voorchristelijke tradities. Tenslotte schrijft Milis over tastbare en ontastbare krachten: waren dit tekenen van God of het werk van boze geesten?
Binnen de drie hoofdstukken is ruimte voor een brede uitleg van de middeleeuwse gewoontes. In het tweede hoofdstuk `De prijs van schande’ (blz 56 – 96) leest men over eer en rang in de Middeleeuwen maar ook over schaamte binnen sociale context, wat voert tot uitleg over middeleeuws schelden, over collectieve schaamte en over hoe het afroepen van schande over iemand volgens de verhalen leidde tot ontsierende puisten (blz 81). Onbekende en bekende middeleeuwers zijn gebruikt in Van Waarheden en Werkelijkheid.
Een bekend verhaal is dat van Abelardus en Heloïse, waarin schandaal en schaamte een grote rol spelen. Door de stiekeme liefdesaffaire brengen ze schaamte over zichzelf en - misschien wel veel belangrijker - over hun familie. De pogingen het schandaal in te perken, eerst door een geheim huwelijk en daarna door intreden in het klooster, draaien allen om het inperken van de schade aan de reputatie van zowel Abelardus als van Heloïse en haar oom. Als tenslotte de oom wraak neemt en Abelardus laat castreren, kiest hij daarmee voor een straf die Abelardus weer tot schaamte brengt. In de eeuwen daarna is veel geschreven en gedebatteerd over deze affaire. Milis betoogt dat sommige hedendaagse historici in de inhoud en toon van de briefwisseling tussen de in het klooster ingetreden Heloïse en haar Abelardus een aanzet zien tot oproepen tot de vrije liefde. Hij vindt dit anachronistisch – vrije liefde was geen onderwerp van belang in de middeleeuwse samenleving.
Van Waarheden en Werkelijkheid biedt zeker geen volledige beschrijving van de Middeleeuwen. Maar de vele citaten laten zien dat de speerpunten die Milis willekeurig (?) uitzocht – die allen draaien om hoe mensen omgaan met elkaar, met hun dromen en wensen en religieuze ideeën - een inkijk bieden die bij overzichtswerken ontbreekt. De middeleeuwers zijn zelf aan het woord.
Drs. S.E. Wubbolts- de Boer
Trefwoorden: Middeleeuwen, Mentaliteitsgeschiedenis, Eer en schande