Spiegelpaleis Europa
(recensie: Drs. M.G. Koelewijn)
Joep Leerssen, Spiegelpaleis Europa. Europese cultuur als mythe en beeldvorming.
Uitgeverij Vantilt Nijmegen 2011, 208 pag., geïllustreerd, ISBN 9789460040696, € 19,95
Een boek dat begint met de zin ‘Europa bestaat niet’ prikkelt in tijden van Europa-scepsis en klassiek Europa-centrisme meteen de nieuwsgierigheid. In Spiegelpaleis Europa voert Joep Leerssen de lezer mee door het labyrint van de beeldvorming over Europa. Het is, zoals hij het zelf zo mooi verwoordt: “… een dwaaltocht met een kaarsvlammetje in een schemerig spiegelpaleis. Welk vlammetje we in onze hand houden en welk ons als weerspiegeling tegemoet straalt, is vaak onduidelijk en veel hoeken blijven onverlicht” (pp. 8, 9). Tegelijk wil Leerssen laten zien dat er een cultuurtraditie, een moreel patroon is, dat hij als Europees identificeert en dat volgens hem van grote waarde is en ons kan wapenen tegen het zwart-wit denken van vandaag de dag.
Joep Leerssen, hoogleraar Europese Studies aan de Universiteit van Amsterdam, doet onderzoek op het gebied van de imagologie, de studie van de beeldvorming. Als wetenschappelijk specialisme is ze ontwikkeld binnen de Vergelijkende Literatuur-wetenschap. De imagologie bestudeert hoe in en door de letterkunde beeldvorming omtrent nationale kenmerken is geformuleerd en verspreid. Een van de belangrijkste uitgangspunten is dat nationale karakters geen objectieve, antropologische feiten maar culturele constructen zijn: geen zijnswijzen maar zienswijzen.
Leerssens studie Nationaal denken in Europa. Een cultuurhistorische schets is een van de standaardwerken op dit gebied en ook in het handboek Imagology en de reeks Studia Imagologica had hij een belangrijk aandeel. Het boek Spiegelpaleis Europa is een soort cultuurhistorisch essay en lijkt min of meer een spin-off van zijn eerdere, baanbrekende werk. Deze verzameling bespiegelingen is echter wel een essay met een behoorlijke lengte geworden en de boekvorm geeft het een zekere wetenschappelijke pretentie. Dat werkt enigszins verwarrend. Weliswaar dekt Leerssen zich vooraf goed in en weet hij de gekozen vorm te verdedigen. Maar het labyrint van Europa is inderdaad een doolhof van zijn ‘omgevallen boekenkasten’. De van de hak op de tak springerige stijl vergt enerzijds nogal wat van de lezer – anderzijds is dit ook de charme van het boek.
Toch zit in de talloze reflecties een mooie chronologische lijn. Er is bovendien een ordening aangebracht in vijf ‘hoofdstukken’, die weer zijn opgedeeld in vele korte en enkele langere stukken. Zo leidt de weg door de doolhof – onder veel meer – via de Oudheid, de ontwikkeling van het eurocentrisme, de Romantiek en de verschrikkingen van de Wereldoorlogen de lezer “out of Auschwitz” (p. 180).
Onderweg passeren vele plaatsen, begrippen, personen en uiteenlopende (literaire) personages en typen de revue. Bekende en minder bekende literaire werken en verfilmingen illustreren, of liever gezegd, weerspiegelen beelden over Europa. Wat Leerssen bijvoorbeeld concludeert over de klassieke film The Third Man is veelzeggend: “The Third Man brengt drie lijnen in de culturele beeldvorming omtrent Europa samen: die van Europa als culturele schatkamer met een moreel ‘Heart of Darkness’, die van een kasba aan verschillende nationaliteiten en etnische diversiteit op een klein oppervlak, ouder dan de civil society, en de Henry James-formule als ontmoetingsplaats en conflictzone tussen ethische en esthetische waardepatronen” (p. 154).
Ook in letterlijke zin is er een overvloed aan illustraties, want het essay is rijkelijk voorzien van afbeeldingen, zowel paginagroot (in het geval van beroemde kunstwerken zoals Van Eycks Arnolfini-portret en Velasquez’ Las Meninas) als op miniatuur formaat bovenaan de bladzijden (portretten, prenten, film-stills). Met hun soms onconventionele bijschriften maken deze beelden de ‘dwaaltocht’ verrassend aangenaam.
Spiegelpaleis Europa laat niet alleen zien hoe complex de beeldvorming over Europa is, maar geeft ook in vogelvlucht een blik op het vakgebied zelf. Ondanks dat dit boek met opzet geen uitgebreide bibliografie en geen notenapparaat bevat, biedt het de nieuwsgierig geworden lezer wel handvatten voor verdere verdieping. Er is namelijk behalve een overzicht van de literatuurverwijzingen (de structuur van het boek volgend) en een sober register op plaats- en persoonsnamen een uitgebreid appendix met daarin een heldere uiteenzetting over de ‘imagologie’ als cultuurhistorisch specialisme.
Drs. M.G. Koelewijn
Trefwoorden: Europa, Nieuwe tijd, Cultuurgeschiedenis, Imagologie, Literatuurgeschiedenis, Filmgeschiedenis, Beeldvorming, Archetypen
