Joke Spaans, De Levens der Maechden. Het verhaal van een religieuze vrouwengemeenschap in de eerste helft van de zeventiende eeuw (Hilversum, Verloren 2012), 166 pp., geïllustreerd, ISBN 978-90-8704-289-9, € 19,-- (extra: CD-ROM).

 

Het moet een heidens karwei geweest zijn, de transcriptie van de Levens der Maechden, een uniek handschrift van de Amsterdamse regentendochter Trijn Jans Oly. Dr. Joke Spaans, hoofddocent Geschiedenis van het Christendom aan de Universiteit Utrecht, durfde het aan. Op de bij het boek geleverde CD-ROM staan de levensbeschrijvingen van ruim 230 vrouwen uit een katholieke levensgemeenschap in Haarlem. In drie dikke delen, in totaal ruim duizend pagina’s, beschreef Oly in een klein en regelmatig handschrift het wel en wee van overleden vrouwen van wie zij de geestelijk moeder was. Haar verhalen waren niet alleen bedoeld als deugdenspiegel voor de andere vrouwen, maar ook als voorbede voor de ziel van de overledene. Het bevestigde daarnaast de status van de vrouw en haar familie.

            De Levens der Maechden speelden zich voornamelijk af in de vergadering van de geestelijke maagden in Haarlem, die naar de naam van het buurtje de Hoek heette. In de volksmond heetten deze vrouwen kloppen, semi-religieuze vrouwen die hun leven wijdden aan God. Zij leefden echter buiten het klooster en hadden geen geloften afgelegd. De kloppen  waren zeer actief in de verspreiding van het katholieke geloof, tegen de stroom van de reformatie in. De biografieën geven een indruk van de omstandigheden waaronder deze vrouwen woonden en werkten.

            Oly blijkt goed op de hoogte van literaire en devotionele conventies van haar tijd, schrijft Spaans. Haar eerste levensbeschrijving is van Tryn Dirks Wy, een van haar voorgangsters. Haar verhaal is gemodelleerd naar de beschrijving van de heiligenlevens uit die tijd. Andere voorbeelden die Oly gebruikt kan hebben voor haar Levens zijn de zusterboeken uit de kloosters. Ook deze verhalen zijn in de volkstaal opgetekend, tegen de achtergrond van de eigen tijd. Veel beschrijvingen zijn verlevendigd met anekdotes. De Levens worden verder gekenmerkt door de uitzonderlijke omvang. Hoe de Levens in de vergadering gebruikt zijn, is niet duidelijk. Misschien werden ze gelezen tijdens de maaltijd of op een ander geschikt moment, vermoedt de auteur. Sommige zusters kregen veel kritiek te verduren in hun biografie, al hun ondeugden werden benoemd. Nog levende zusters maakten zich daarom wel zorgen over de manier waarop hun geestelijke moeder hen zou omschrijven. Dit betekent dat het werk van Oly al tijdens de samenstelling hiervan bekend was bij de kloppen.

            De levensbeschrijvingen lijken uit het geheugen geschreven; wel haalt Oly soms citaten uit haar bekende correspondentie. Bij meer dan de helft van de Levens beschrijft zij ook de uitvaartpreek. Als lessen in vroomheid waren zij immers toegespitst op de eigen gemeenschap.Er zijn veel overeenkomsten in de levensbeschrijvingen en de uitvaartpreken aan te wijzen.Was er een samenwerking tussen de priester en de geestelijke moeder? Wie inspireerde dan wie? Of er daadwerkelijk zo’n samenwerking was, durft Spaans niet te zeggen. Wel valt haar op dat de kritiek in de preek vaak net iets scherper is aangezet.

Maar de Levens waren immers ook bedoeld voor de kloppen als lessen  in vroomheid en bescheidenheid.

            Nu zijn de Levens, dankzij de toegankelijke transcriptie van Spaans, een waardevolle historische bron. Zij vertelt in haar publicatie niet alleen het verhaal van de kloppen uit de Hoek, maar toont ook de context tegen welke deze vergadering zich kon ontwikkelen. Dit maakt haar werk ook interessant voor verder onderzoek. Voor wie de Levens nader wil bestuderen: de handschriften worden in de bibliotheek van het Museum Catharijneconvent in Utrecht bewaard.

 

 

Trefwoorden: Nederland, Haarlem, Zeventiende eeuw, Kerkgeschiedenis, Katholieke vrouwengemeenschap, Biografieën

 

 

.