Een verborgen revolutie
(recensie: Susan Derksen)
Ton van Helvoort, Een verborgen revolutie.De computerisering van de Rijksuniversiteit Groningen. Hilversum, Verloren, 2012 (Studies over de Geschiedenis van de Groningse Universiteit 5) 366 pp, illustraties in zwart-wit, ISBN / ISSN 978-90-870-4298-1, € 35,-
Wie zich aan de Rijksuniversiteit Groningen rond 1960 met een exact vak als wiskunde of sterrenkunde bezighield en besloot om eens gebruik te gaan maken van de nieuwe digitale rekenautomaat Stantec zebra, diende goed te weten waaraan hij begon. Hoewel de rekensnelheid een aanzienlijke vooruitgang vertoonde ten opzichte van de tot dan toe gangbare handrekenmachines – die vanwege bediening door middel van een zwengel ook wel ‘koffiemolens’ werden genoemd – duurde een enkelvoudige berekening nog altijd 30 milliseconden. Voor de hele universiteit was er in het Rekencentrum één computer beschikbaar, die met nogal wat lawaai en operationele storingen één programma tegelijkertijd kon draaien, waarbij de kans groot was dat de berekening zonder duidelijke foutmelding voortijdig stopte. De ponsband werd dan tegen het licht gehouden, foute gaatjes werden dichtgeplakt en er werden met een handponsje nieuwe gaatjes geknipt, of er werd een nieuw stukje ponsband tussengevoegd om foutieve programmatuur te corrigeren. Ondanks deze moeilijkheden in de beginfase bood de nieuwe computer aan wetenschappers de mogelijkheid om tot dan toe in praktische zin onoplosbare wiskundige problemen aan te pakken.
Sinds de zebra en diens opvolgers, waaronder de meer toegankelijke Telefunken tr4 en de nog snellere Cyber 74, is er uiteraard veel veranderd in de ICT-organisatie van de Rijksuniversiteit Groningen. Computers werden sneller en kleiner, gingen van één mainframe waarvoor rekenopdrachten konden worden ingediend naar meerdere terminals die door de gebruiker zelf konden worden bediend, naar de Personal Computers zoals we ze sinds de jaren ’80 kennen. Naast hun gebruik voor wetenschappelijke doeleinden werden ze steeds vaker ingezet voor administratieve taken, zonder welke het vandaag de dag onmogelijk zou zijn om wetenschappelijk onderwijs voor de meer dan 25.000 studenten te verzorgen. Tegenwoordig zijn computers niet meer weg te denken uit de dagelijkse gang van zaken aan de universiteit – computersimulatie als methode, communicatie via digitale netwerken, publicatie-databanken en vlotte internationale samenwerking via internet zijn duidelijke voorbeelden van processen die de dagelijkse gang van zaken aan de universiteit beheersen en niet kunnen plaatsvinden zonder toepassing van computers.
Nog niet eerder verscheen er in Nederland een boek over de computerisering van een universiteit als geheel. De serie van Uitgeverij Verloren over de geschiedenis van de Rijksuniversiteit Groningen zou echter niet compleet zijn zonder dit rijk geïllustreerde onderzoek naar de toepassing en invloed van computers aan de universiteit sinds eind jaren ’50. De titel is wat vreemd gekozen voor een serie veranderingen die over het algemeen zo duidelijk zichtbaar is geweest, maar de auteur verdedigt deze keus ook terecht door aan te geven dat de slingerbeweging tussen centralisatie en decentralisatie van computergebruik slechts degenen zou zijn opgevallen die er van begin af aan bij betrokken waren. Aan deze tendens, die grotendeels werd veroorzaakt door steeds nieuwe typen hard- en software, wordt in dit boek steeds aandacht besteed. Ook vestigt de auteur de aandacht op het feit dat zowel de interne als de externe samenwerking aan de universiteit zeer sterk toenam en meer eenheid creëerde naarmate het computergebruik groeide, ondanks het feit dat ook de aantallen studenten en medewerkers toenamen.
De veranderingen in onder andere toepassingsmogelijkheden, huisvesting en personeelsbestand die door de jaren heen met de implementatie van de computer gepaard gingen, alsmede de besluitvorming hierover, zijn in dit boek helder beschreven. Politieke context en stand van zaken aan andere universiteiten en in het bedrijfsleven zijn evenmin buiten beschouwing gelaten. Een grote hoeveelheid bronnen, waaronder zowel wetenschappelijke artikelen als archiefmateriaal en weergaven van gesprekken, zorgt voor een gedetailleerd verslag, dat desondanks steeds onderhoudend blijft. Het zal de leek tijdens het lezen nu en dan duizelen vanwege de vele afkortingen en technische specificaties, maar de handige afkortingenlijst achterin het boek maakt veel goed, evenals de mooie voorbeelden van moderniseringsmaatregelen die tegenwoordig ouderwets aandoen. Ook de informatieblokjes en illustraties dragen bij aan een misschien niet altijd even helder, maar toch zeker interessant en indringend beeld van een revolutie waarvan je zou kunnen stellen dat het de belangrijkste uit de geschiedenis van deze universiteit is geweest
Susan Derksen M.A.
Trefwoorden: Nederland, 20e eeuw, 21e eeuw, Groningen, Universiteitsgeschiedenis, computer, ICT
