In 2011 bekent sociaalpsycholoog Diederik Stapel dat hij veel van zijn onderzoeksgegevens heeft verzonnen. Uit het onderzoek dat daarna volgt, blijkt de enorme omvang van zijn fraude.

Ruud Abma beschrijft de affaire rond Diederik Stapel in zijn boek de Publicatiefabriek. Hij zegt erover: “de fraude en de ontmaskering van Diederik Stapel hebben een betekenis die verder strekt dan een toevallig bedrijfsongeval. Daarover gaat dit boek” (p.8). Abma kiest in zijn heldere en interessante boek ervoor om in een zestal hoofdstukken het leven en werken van Stapel uiteen te zetten. In de hoofdstukken daarna trekt hij de affaire naar een hoger plan. Hoe zit het met de publicatiedrang in de academische wereld? Hoe zit Stapels vakgebied (de experimentele sociale psychologie) in elkaar? In de laatste twee hoofdstukken kijkt Abma naar de reacties op de fraude (de titel ‘Beterschap’ zegt genoeg) en naar de conclusies die naar zijn mening volgen uit bestudering van de gebeurtenissen.

De fraude van Diederik Stapel heeft de wetenschappelijke wereld goed wakker geschud, slechts weinigen zullen nooit van Stapel hebben gehoord. De ongekende omvang van de fraude en de dramatische gevolgen niet alleen voor Stapel zelf maar (vooral) ook voor zijn vakgenoten vulden weken lang de kranten en haalden ook het buitenlandse nieuws. De Publicatiefabriek zal voor lezers die de affaire hebben gevolgd niet veel nieuwe informatie bevatten maar het zet zowel het handelen van Stapel als de manier van werken van de mensen om hem heen wel op een duidelijke manier op een rij. Abma heeft een prettige, vlotte pen en neemt de lezer gemakkelijk mee.

In navolging van onder andere de commissie Levelt, die onderzoek deed naar de fraude, schrijft Abma dat het handelen van Stapel niet op zich staat. Hoofdstuk drie geeft Abma de titel ‘Slodderwetenschap’ –  een directe vertaling van ‘sloppy science’. Hierin beschrijft hij hoe de werkwijze van Stapel niet uniek was in zijn vakgebied. Het veranderen van de opzet van experimenten of het weglaten van uitkomsten die de verwachte uitkomst niet ondersteunen, is niet alleen Stapels werkwijze. Abma neemt hierbij veel van de opmerkingen over van de commissie Levelt. De sociale psychologie krijgt duidelijk een tik op de vingers en de reputatie van deze wetenschap lijdt ook in dit boek weer schade.

Een andere hoofdrol bij de vraag hoe het zover heeft moeten en kunnen komen, ligt in de Publicatiefabriek bij gewoontes rond wetenschappelijke publicaties. In hoofdstuk drie benoemt Abma de “publicatiebias” (p. 77): de neiging van tijdschriften om vooral positieve, vernieuwende bevindingen te publiceren. En in hoofdstuk zeven noemt hij deze bias nog een keer (p.120), nu in zijn betoog dat moet laten zien dat de druk in de wetenschappelijke wereld om te publiceren en geciteerd te worden ertoe leidt dat wetenschappers snel en soms te snel onderzoek opzetten en erover publiceren. Stapel zou onder deze druk verschillende malen een frauduleus onderzoek hebben beschreven vanuit de wens te scoren.

In het laatste hoofdstuk doet Abma een aantal uitspraken over wat de wetenschap zou moeten leren van de affaire Stapel. Het advies om de publicatiedruk te verminderen, sluit naadloos aan bij Abma’s eerdere opmerkingen hierover. Zijn advies dat de wetenschappers zelf weer eigen normen moeten gaan volgen, is echter nogal idealistisch. In dit laatste hoofdstuk is wel duidelijk dat Abma zelf wat heen en weer zwalkt tussen het specifieke geval van de sociale psychologie en de wetenschap in het algemeen. Het wordt in het boek niet helemaal duidelijk in hoeverre de sociale psychologie als wetenschap vatbaarder is voor fraude (want weinig concreet) en in hoeverre de affaire Stapel de werkwijze in de gehele wetenschappelijke wereld tot afschrikwekkend voorbeeld zou moeten dienen. Blijft over een boek dat leest als een detective, waarbij de lezer regelmatig verbaasd wordt door de ongelofelijke manier waarop de frauduleuze aanpak van Stapel jarenlang onopgemerkt kon blijven.

 

 

S. Wubbolts- de Boer

 

Trefwoorden: Nederland, Nieuwste tijd, Diederik Stapel, Sociale psychologie, Fraude, Wetenschapsgeschiedenis