Salome Sticken (1369-1449) en de oorsprong van de Moderne Devotie.
(recensie: Susan Derksen)
Rudolf van Dijk, Salome Sticken (1369-1449) en de oorsprong van de Moderne Devotie. Reeks: Bibliotheca Dissidentium Neerlandicorum. Hilversum, Verloren / Coornhert Stichting 2015, 462 pp, illustraties in kleur en zwart-wit, ISBN 978-90-8704-513-5, € 45,-
Leiderschapskwaliteiten en charisma. De trainingen om beide kwaliteiten te verwerven of te versterken zijn tegenwoordig talrijk, geen manager kan zonder. Iemand die ze van nature had, was Salome Sticken, wier leven het meest beschreven is van alle vrouwen uit de Moderne Devotie. Als vanzelf kreeg zij kort na haar intreden al leidinggevende taken in achtereenvolgens twee belangrijke stichtingen van deze beweging: het Meester-Geertshuis in Deventer en het klooster van Diepenveen.
Alleen… daar zit ze eigenlijk niet op te wachten. Haar levensbeschrijving vermeldt op een paar momenten hoe graag ze van haar verantwoordelijke posities verlost wil worden, bijvoorbeeld wanneer ze haar taken in het Meester-Geertshuis in Deventer wil neerleggen. Ze vraagt en krijgt verlof om een paar dagen naar Kampen te gaan en keert niet terug, wetende dat zij na twee vermaningen haar plaats en haar ambt zal verliezen. De meesteressen van het huis moeten haar laten gaan. Op voorspraak van Johan Brinckerinck, medestichter van het klooster van Diepenveen, treedt zij vervolgens toe tot de gemeenschap die zich in Diepenveen aan het ontwikkelen is. Brinckerinck zal niet zonder invloed zijn geweest op deze loopbaanverandering; hij is ook rector van het Meester-Geertshuis en wil daar liever geen onrust veroorzaken door de meest geliefde meesteres weg te nemen, terwijl hij Salome toch graag naar Diepenveen zou overplaatsen (p.141).
Duidelijk zeer bij zijn onderwerp betrokken, onderhoudend en bijzonder nauwgezet schreef Rudolf van Dijk dit boek over Salome Sticken en het ontstaan van de Moderne Devotie. Schijnbaar moeiteloos overbrugt hij de eeuwen die tussen ons en de tijd van Salome liggen en geeft duidelijke verklaringen bij haar levensbeschrijving, de statuten van het Meester-Geertshuis en het geschrift Wijze van leven, waarbij hij en passant enkele gemiste interpretaties van de oorspronkelijke teksten rechtzet. De auteur heeft de publicatie van dit boek helaas niet meer mogen meemaken, hij overleed begin dit jaar. Bij het editieproces en de eindredactie zijn dr. Charles Caspers en dr. Rijcklof Hofman nauw betrokken geweest.
Het levensverhaal van Salome Sticken is interessant genoeg om hier in kort bestek te beschrijven. Het biedt een prachtige leidraad langs het ontstaan van de Moderne Devotie, al was Salome nog een jong meisje toen haar vader rond 1380 na een gesprek met Geert Grote afstand deed van zijn wereldse levensstijl en zich volledig toelegde op een leven van boetedoening en geseling. Ze maakte de beweging op drie manieren mee en zag deze tot bloei komen: eerst seculier vanuit het ouderlijk huis nadat haar vader zich had bekeerd, vervolgens maakte ze zich rond de puberteit er tijdelijk van los, om op haar twintigste haar intrek te nemen in het Meester-Geertshuis als zuster van het Gemene Leven. Uiteindelijk sloot ze zich in 1409 aan bij het nieuwe klooster van Diepenveen, waar ze in 1446 eindelijk uit haar ambt ontslagen werd – maar zeer zeker niet achter de geraniums ging zitten – en in 1449 overleed.
Het boek begint met een hoofdstuk over devote biografiek, met daarin een inleiding over nonnen-viten, zusterboeken en collectanea. Hierna volgt een hoofdstuk over het ontstaan van het Meester-Geertshuis, waarin onder andere de formulering en de inhoud van de statuten van deze gemeenschap onder de loep worden genomen. In het derde hoofdstuk staan Salomes charisma en roeping centraal, waarin haar levensloop wordt beschreven. In het vierde hoofdstuk komen haar taken als leidinggevende aan bod, waarna in het vijfde hoofdstuk op de eucharistische godsrelatie hierachter wordt ingegaan. Het zesde hoofdstuk gaat over de spirituele grondslag van de zustergemeenschap, naar aanleiding van het enige bekende geschrift van Salome, haar Wijze van leven. Het boek wordt afgesloten met enkele onmisbare bijlagen: een overzichtelijke contextuele tijdtafel, Nederlandse hertalingen van de statuten van het Meester-Geertshuis en de Vite van Salome Sticken en een vertaling van de Wijze van leven met de Latijnse en de Nederlandse tekst naast elkaar.
Wat maakt de bijlagen onmisbaar? De overzichtelijke indeling van de hoofdstukken en de duidelijke uitleg ten spijt staat de veertiende eeuw ver van ons af, eenvoudigweg doordat we nu zes eeuwen later leven. Hoewel het dagelijks leven van Salome Sticken soms moeilijk voor ogen te brengen is, kan het verhelderend werken om na lezing van het boek en het bekijken van de tijdbalk de bronteksten nog in hun geheel te kunnen doornemen, om de citaten in hun context te zien en vervolgens nogmaals los van de brontekst te kunnen interpreteren. En zelfs dan nog is de tekst van met name de Wijze van leven in vertaling zo helder leesbaar, dat de hierin geformuleerde wensen omtrent gedrag en omgangsvormen op de moderne lezer des te bevreemdender overkomen.
Susan Derksen MA
Trefwoorden: Nederland, Moderne Devotie, Late Middeleeuwen, Salome Sticken, Geert Grote, Religiegeschiedenis
