Reizen en avonturen van Jaques Massé
(recensie: Han C. Vrielink)
Simon Tyssot de Patot, Reizen en avonturen van Jaques Massé, vertaald uit het Frans door Lizette van Eijkeren , met een inleiding van Peter Altena en een woord vooraf van Jonathan Israel, Hilversum, Verloren, 2016, 224 pp., geïllustreerd, ISBN 978-90-8704-573-9, € 25.-
Het is tenslotte toch gelukt ! Dankzij financiële bijdragen van een aantal fondsen, van de afdeling Deventer van het Humanistisch Verbond, van de gemeenten Deventer en IJsselstein en van meer dan 60 particulieren ( !) is de meest opzienbarende filosofische roman uit de achttiende eeuw in een mooie Nederlandse vertaling uitgebracht. Jonathan Israel, die al eerder wees op het belang van dit boek (zie zijn Radicale Verlichting p. 637 e.v.), noemt in zijn woord vooraf het oorspronkelijk in het Frans uitgegeven werk (Voyages et Avantures de Jaques Massé ) “de bekendste van alle radicale filosofische romans van de Vroege Verlichting” (p. 7).
Peter Altena – onder meer bekend van zijn vele uitgaven van werken van achttiende-eeuwse Nederlandse auteurs – zet in zijn interessante inleiding Tyssot en zijn Reizen en avonturen van Jaques Massé in hun literair-historische context. Allereerst wijst Altena op het verband tussen deze roman en wat Paul Hazard La crise de la conscience Européenne genoemd heeft,de algemene geestelijke crisis in Europa, die zich tussen 1680 en 1715 manifesteerde in geloof, in wetenschap en in levens- en wereldbeschouwing. Zo wordenin Reizen en avonturen van Jaques Massé de autoriteit van de Bijbel en de christelijke geloofswaarheden im Frage gesteld. Ook de opvatting dat de Europese politieke en sociale structuren van God gegeven zijn en dus voor eeuwig vaststaan, wordt door Tyssot scherp bekritiseerd en daarmee op losse schroeven gezet. Het boek slaat dan ook in als een bom. Altena noemt het met recht “een reisverhaal met een verpletterende en ontregelende inhoud” ( p.9).
Dat bekritiseren van de Europese godsdienst, de staatinrichting en de maatschappelijke verhoudingen was duidelijk de functie van het genre ‘imaginaire reizen’, waarvan Voyages et Avantures de Jaques Massé in de achttiende eeuw een beroemd en berucht exempel was. In die romans was de kritische kern ingebed in een verhaal over een reis naar verre, vreemde streken. Op hun tocht ontdekten de reizigers een nieuw gebied met een totaal eigen, niet-christelijke beschaving. In Reizen en avonturen van Jaques Massé was dat een deïstische of atheïstische samenleving. Door deze te beschrijven als een harmonieuze en vreedzame gemeenschap, met een hogere moraal dan de Europese, wilde Tyssot de lezer de ogen openen voor de absurditeiten in het christendom en al wat daarmee samenhing op politiek, sociaal en ethisch gebied.
Zoals Israel in zijn voorwoord schrijft: “ De grondgedachte van Tyssot, in essentie een verhuld spinozistische gedachte, is dat de ethiek niet op openbaringen en geloofsbelijdenissen steunt, maar op gelijkheid, rechtvaardigheid en wederkerigheid ” (p. 9).
Altena beschrijft vervolgens leven en werk van Tyssot en het Deventer van zijn tijd. Tyssot (1655 – 1738) was hugenoot. Aanvankelijk was hij onderwijzer aan de school van de Waalse gemeente in Deventer, later professor in de wiskunde aan het Atheneum Illustre aldaar. In 1714 gaf hij anoniem Voyages et Avantures de Jaques Massé uit. De anonimiteit werd vrij lang bewaard. Lange tijd meende men dat Jaques Massé de schrijver was. Tyssot de Patot publiceerde in 1726 zijn Lettres choisies, wat hij beter niet had kunnen doen. Op grond van die publicatie klaagde men hem aan wegens spinozisme en atheïsme. Hij verloor zijn baan en werd verbannen uit Deventer. De laatste twaalf jaar van zijn leven bracht hij door in de vrijplaats IJsselstein.
Reizen en avonturen van Jaques Massé speelt in de zeventiende eeuw. Hoofdfiguur is Jaques Massé, die na een opleiding tot scheepsarts te hebben gevolgd, scheep gaat naar Oost-Indië. Het schip lijdt schipbreuk en strandt op een onbekend eiland. De bemanning weet zich op het eiland goed in leven te houden, maar Jaques en twee maten verlaten de groep om een nieuw land te ontdekken. Op de gevaarvolle tocht komt een van de vrienden om. Massé en La Forȇt bereiken tenslotte het land van koning Bustrol. Het rijk is een vreedzame en ordelijke samenleving. De bewoners zijn overtuigde deïsten, mensen die geloven dat God de wereld wel heeft geschapen maar zich er verder niet mee bemoeit. Als Massé hen het christendom uitlegt en een samenvatting van de Bijbelse geschiedenis geeft, horen de eilanders hem met misprijzen aan. Zijn relaas wordt volkomen absurd gevonden.
Als gevolg van allerlei verwikkelingen voelen Massé en La Forȇt zich gedwongen het land te verlaten. Na een gevaarvolle tocht vinden zij de overige schipbreukelingen weer terug. Twee jaar later pikt een passerend Portugees schip de groep op. Het gedeelte dat die twee jaren beschrijft, is niet bijster boeiend.
Het schip brengt de mannen naar Goa. Daar komt Jaques weldra in conflict met de dominicanen. De inquisitie veroordeelt hem tot de galeien en zet hem op een Portugees schip. Dat wordt gekaapt en naar Algiers gebracht. Als slaaf maakt Jaques daar kennis met een Gascogner, die een volslagen atheïst blijkt te zijn. Deze vertelt hem de ‘Fabel van de bijen’, een messcherpe parodie op de Bijbel en de geloofsinhoud van het christendom. Zeker op grond van dit gedeelte wordt Voyages et Avantures de Jaques Massé verboden. Toch beleeft het boek clandestien vele herdrukken en verschijnen er vertalingen van in het Duits en het Engels.
De uitgave van Reizen en avonturen van Jaques Massé in modern Nederlands is een gebeurtenis van belang. Voor een brede kring van liefhebbers van de geschiedenis van de achttiende eeuw is een beroemd werk uit de Europese literatuur toegankelijk gemaakt. Allen die in de loop van jaren hebben meegewerkt om deze publicatie te realiseren, verdienen grote lof.
Han C. Vrielink
Trefwoorden: Nederland, 18de eeuw, Verlichting. Spinozisme, Atheïsme, Deïsme, Imaginaire reisverhalen,
