Frans Willem Lantink en Jaap Temminck (red.), Heerlijkheden in Holland (Hilversum, Verloren, 2017) 152 pp., inclusief illustraties en uitneembare kaart, ISBN:978-90-8704-644-6, € 15,-

De samenhang van lokale overheden in de vroegmoderne Nederlanden is nog altijd moeilijk te doorgronden. Er bestaat nog geen overzichtswerk van de staatkundige lappendeken van heerlijkheden en ambachten, die vaak werden verkocht, gesplitst, samengevoegd of van naam veranderden. Daarnaast zijn de bronnen over het onderwerp over meer dan dertig archiefinstanties verspreid. Deze problematiek kwam aan het licht tijdens het symposium Heerlijkheden in Holland (Haarlem, 16 december 2013) en werd in een gelijknamige bundel uitgewerkt door historici en archivarissen. Het resultaat is zowel een inleiding in het onderwerp, als een beredeneerd archiefoverzicht.

Elk van de bijdragen is geschreven vanuit een andere invalshoek. In de inleiding verheldert Frans Willem Lantink de centrale begrippen, alsmede de periodisering. Voorts verkent Arjan Nobel de historiografie en de grote lijnen van de Hollandse heerlijkheden als een typisch West-Nederlands bestuursmodel. Nobel signaleert grote veranderingen die zich voltrokken in het Hollandse staatkundige bestel in de zeventiende en achttiende eeuw – overigens zonder al te diep in te gaan op deze ontwikkelingen. Zijn stuk nodigt nadrukkelijk uit tot verder onderzoek. Historici hebben volgens hem nog te weinig aandacht geschonken aan bijvoorbeeld de verhouding tussen de heer en de dorpelingen, de economische betekenis van heerlijkheden en de veranderende positie van de ambachtsheren. Het aantal wetenschappelijke studies over deze aspecten is op twee handen te tellen (p.18).

Het artikel van Jaco Zuijderduijn gaat over de relatie tussen de plattelandsrechtbanken en de Hollandse samenleving in de achttiende eeuw. Hij richt zich op het karakter van het publieke rechtssysteem. Zuijderduijn concludeert dat, ondanks de geografische versnippering, de rechtspraak in Holland een zekere uniformiteit vertoonde: de organisatie was in alle heerlijkheden ongeveer gelijkvormig en er bestond een duidelijke afbakening van jurisdictie (p.70).

De bijdrage van Ada Peele vormt een detailstudie over het Pruisisch gezag in Hooge en Lage Zwaluwe. Specifiek behandelt zij de benoeming van een heemraad voor de polder de Oude Moer in deze Hollandse heerlijkheid. De gekozen casus maakt inzichtelijk hoe de Pruisische koning Frederik I zijn representanten op zijn Hollandse grondbezit benoemde. Dit leidde tot financiële verwarring bij verschillende belanghebbenden.

Jaap Temminck beschrijft op een bondige manier Haarlem en zijn heerlijkheden door de eeuwen heen. Hij laat zien hoe deze Noord-Hollandse stad zijn heerlijkheden verwierf en welke conflicten dat soms veroorzaakte met bijvoorbeeld Amsterdam.  

Yvonne Bos-Rops en Herman Oost geven tot slot een overzicht van het archiefmateriaal over de Hollandse heerlijkheden. De aard van de archieven komt aan bod, evenals een uitgebreid overzicht van hun vindplaats. Speciaal voor de bundel is een kaart gemaakt met een reconstructie van de heerlijkheden binnen het graafschap Holland omstreeks 1795. Deze kaart biedt hulp bij het lokaliseren van de heerlijkheden en het visualiseren van de grenzen van de vroegmoderne lokale overheden.

Naast historici van de vroegmoderne geschiedenis van Holland, zullen ook heemkundigen deze compacte bundel kunnen waarderen. Het originele archiefonderzoek, verrijkt met afbeeldingen, is op zich al interessant. Maar de grote meerwaarde van het compacte boek is dat het kan dienen als wegwijzer voor verder onderzoek. Hopelijk zijn de overzichtskaart (die in kleur is afgedrukt), alsmede de lijst met archieven van alle bekende Hollandse heerlijkheden, behulpzaam bij de totstandkoming van het ‘grote overzichtswerk’ over het vroegmoderne bestuur in de Nederlanden.

Tom Duurland, MA

Trefwoorden: Nederland, Holland, Bestuursorganisatie, 17e eeuw, 18e eeuw, vroegmoderne geschiedenis, lokale en regionale geschiedenis.