Karl Marx en Friedrich Engels, De Duitse ideologie: I. Feuerbach en drie basisteksten van Karl Marx. Vertaald en samengesteld door Henk Hoeks en Hugues C. Boekraad (Vantilt, Nijmegen 2018) pp. 213; geïllustreerd; € 19,95; ISBN 978-94-6004-369-7.
In de boeiende reeks filosofische boeken van Vantilt zijn nu vier sleutelteksten van Karl Marx opgenomen, gebundeld door de in 2017 overleden filosoof en uitgever-redacteur Henk Hoeks. Volgens de samensteller omvatten de gepresenteerde teksten uit de vroege jaren 1840 een cruciale fase in het denken van Marx als filosoof en maatschappijcriticus. Weliswaar bestonden er al vertalingen van deze teksten, maar deze waren vaak voorzien van een ideologische interpretatie van de inhoud. Henk Hoeks stelde zich ten doel om een tekstgetrouwe editie van de manuscripten te brengen, die de lezer in staat stelt, de gedachtenontwikkeling van Marx en Engels te volgen.
Enige uitleg van de teksten is daarbij wel op zijn plaats, want de niet-ingewijde lezer kan al snel verdwalen in Marx’ lange en abstracte passages. In het nawoord van de bundel (pp.195-213) schrijft Martin Terpstra, universitair docent Praktische filosofie aan de Radboud Universiteit Nijmegen, dat “Marx zich laat meeslepen door zijn retorische vermogen en zijn neiging om de zaak vanuit eindeloos veel kanten te bekijken en geen detail onbesproken te laten.” (p.196). Het lezen van de bundel is daarom geen gemakkelijke opgave. Het is dan ook raadzaam om zowel het voorwoord van Hoeks als het nawoord van Terpstra te lezen alvorens aan de eigenlijke teksten van Marx te beginnen. In het notenapparaat worden de gehanteerde namen en begrippen uit de tekst verder toegelicht.
De bundel begint met elf ‘Stellingen over Feuerbach’ (p. 11-13). Het betreffen aantekeningen die Karl Marx in 1845 maakte bij het werk van de Duitse filosoof Ludwig Feuerbach (1804-1872). Thema’s als het menselijke denken en religie staan hier centraal. Veel concreter is de zeer bekende laatste stelling: “[11] De filosofen hebben de wereld slechts verschillend geïnterpreteerd; het komt erop aan haar te veranderen.”(p. 13). Deze ‘activistische’ oproep zal ook vandaag de dag nog velen inspireren.
De eerste echte tekst van Marx is tevens de langste (p.17-132, inclusief bijlagen, noten en aantekeningen) en draagt de titel `De Duitse ideologie: I. Feuerbach'. Deze pagina’s kwamen tot stand in samenwerking met Friedrich Engels (1820-1895). Het betreft een kritische analyse van het gedachtegoed van Feuerbach en de filosofische stroming van de links-hegelianen.
De links-hegelianen, ook wel jong-hegelianen genoemd, onderschreven Hegels dialectische filosofie, maar trokken hieruit andere conclusies. Dit kwam met name tot uiting op het gebied van godsdienst en politiek. Waar Hegel de dialectische ontwikkeling van de wereldgeschiedenis liet ophouden bij de vorming van de Pruisische staat in zijn eigen tijd, waren de Jong-Hegelianen niet tevreden met deze staat, waarin armoede, censuur en religieuze vervreemding heersten. Zij verwachtten verdere dialectische ontwikkeling.
Marx en Engels onderschreven de religiekritiek van Feuerbach, maar zij vonden tevens dat de laatste was blijven steken in het idealisme, in de zin dat hij zich als denker buiten de werkelijkheid had geplaatst om deze alleen te beschouwen, in plaats van in de wereld te staan en in te grijpen. Anders gezegd: het draaide in de geschiedenis niet om ideeën, maar om het voortbrengen van de omstandigheden waarin mensen kunnen overleven als soort (p. 201).
Zonder verder in te gaan op de inhoud van de tekst, is het opvallend, aldus de samensteller, dat de eerste tekst van Marx en Engels bestaat uit “weinig meer dan fragmenten” (p. 9). Voorts merkt hij op: “Eerdere edities, waarin het werd voorgesteld alsof er een afgerond coherent geheel bestond, waren er op uit aan te tonen dat het historisch materialisme, een begrip dat bij Marx niet voorkomt, er kant-en-klaar zou zijn aan te treffen” (p. 9). Daarmee doet de bundel een poging tot het deconstrueren van de marxistische ideologie.
De fragmentarische aard van het eerste tekstgedeelte wordt geïllustreerd aan de hand van enkele afbeeldingen van het manuscript. We zien talloze doorhalingen en correcties op de originele vellen: het gaat hier duidelijk om work in progress. Opvallend is dat Marx zijn ideeën op schrift stelde in smalle kolommen (vijf a zes woorden per regel) op de linkerhelft van zijn papier. Op de rechter paginahelft staan vele aantekeningen vermeld. De uitgever van de bundel heeft deze ordening van Marx overgenomen in de gedrukte tekst. Overigens staat Marx bekend om zijn ‘onleesbare’ scheve handschrift, maar op de afbeeldingen lijkt het wel mee te vallen. Alleen de aantekeningen in de marge hebben een haastig en slordig karakter.
Behalve `De Duitse ideologie: I. Feuerbach' bevat de bundel nog drie sleutelteksten: de inleiding op Marx’ geplande kritiek op Hegels rechtsfilosofie (Zur Kritik der Hegel’schen Rechts-Philosophie, 1844, p. 135-149), de inleiding tot zijn maatschappijtheorie (Grundrisse der Kritik der Politischen Ökonomie, 1857, p. 150-180) en zijn voorwoord op de kritiek op de politieke economie (Zur Kritik der Politischen Ökonomie, 1859, 181-185). De laatste tekst is eigenlijk een politiek CV, waarin Marx het ontstaan van zijn overtuiging schetst. De uiteindelijke grondlegger van de arbeidersbeweging begon zijn loopbaan als redacteur bij de Rheinische Zeitung. Zijn verslaglegging van de beraadslagingen in de Landdag van Rijnland (de volksvertegenwoordiging), met name van de debatten over vrijhandel en protectionisme, vormden de aanleiding voor de jonge intellectueel om zich te richten op economische vraagstukken (p. 181-182). Hegels rechtsfilosofie vormde daarbij een leidraad, maar uiteindelijk kwam Marx tot een eigen ideeënleer, die hij vervolgens aanscherpte in dialoog met Friedrich Engels. De vier teksten uit de bundel zouden later leiden tot het beroemde Das Kapital (dat door talloze uitgevers werd en wordt aangeboden.)
Over de impact van de gepresenteerde teksten gaat het nawoord van Martin Terpstra. Zijn verhelderende uitleg besluit hij met de conclusie dat de door Marx voorgestelde revolutie in de productieverhoudingen is uitgebleven. Niettemin zal “de revolutionaire impuls die Marx onder woorden heeft gebracht mensen blijven bezielen om nieuwe wegen te zoeken naast de overwegend ‘kapitalistische’ productiewijze in haar hedendaagse en geglobaliseerde en gemonetariseerde vormen.” (p. 212). Al met al hoeft het gedachtegoed van Marx dus nog niet naar de mestvaalt van de wereldgeschiedenis te worden verwezen. Dat maakt de gepresenteerde teksten nog altijd boeiend. Niettemin hebben de teksten van Marx ook een schaduwzijde. Zoals bleek uit de eerder aangehaalde elfde stelling, zag Marx een duidelijk onderscheid tussen de ideeënwereld en de werkelijkheid. Volgens hem houden filosofen zich met ideeën bezig, terwijl wetenschappers zich om de werkelijkheid bekommeren. Daarin schuilt volgens Terpstra iets destructiefs: “Als je het onderscheid tussen ideeën en de werkelijkheid uit het oog verliest en zelfs meent dat jouw ideeën de werkelijkheid zijn, dan kom je in een totalitaire wereld terecht.”( Interview met Marin Terpstra in Vox (23-05-2018): https://www.voxweb.nl/nieuws/voor-kritische-geesten-is-het-altijd-een-genot-om-Marx-te-lezen
Al met al vormt (her)lezing van de nieuwe bundel met sleutelteksten van Marx een verrijking omdat de teksten zijn ontdaan van het politiek commentaar van eerdere edities. Hierdoor wordt de lezer niet gestuurd in zijn oordeel. Alleen de nodige politieke context wordt gegeven. Voor studenten (geschiedenis, filosofie, economie…) die nieuwsgierig zijn waarom het werk van Marx al door zoveel generaties is heiligverklaard, verdient het aanbeveling deze editie ter hand te nemen. Wie verder wil gaan en een wetenschappelijke studie van de tekst wil maken, wordt in de bundel doorverwezen naar andere (Duitstalige) uitgaven die zijn voorzien van uitvoerige inleidingen en commentaar. In elk geval vormt De Duitse ideologie een passend saluut bij het tweehonderdste herdenkingsjaar van de geboorte van een van de meest bepalende denkers uit de moderne geschiedenis.
Tom Duurland, MA,
tomduurland@hotmail.com
Trefwoorden: Duitsland, 19e eeuw, Marx, Engels, Feuerbach, Hegel. Communisme, Wereldbeschouwing