Kom maar binnen!
(recensie: Saskia Wubbolts-de Boer)
Jan de Bas, Kom maar binnen! Zwarte Piet in spotprenten 1871-2017, (Hilversum Verloren 2017), 294 blz., in kleur geïllustreerd, ISBN 978-90-8704-682-8, €27,-
In december 2017 liepen de gemoederen in Nederland hoog op. Het Sinterklaasjournaal werd uitgebreid becommentarieerd en betogers op weg naar de intocht werden tegen gehouden op de snelweg. Het nieuws draaide overuren rondom de kwestie Zwarte Piet. Het is dan ook geheel terecht dat Zwarte Piet en zijn betekenis voor de Nederlandse cultuur tegen het licht is gehouden, wat het zeer leesbare en ook zeer informatieve boek Kom maar binnen! heeft opgeleverd.
Reeds drie keer schrieef Jan de Bas over Sinterklaas– in de boeken Sinterklaas bestaat als u dat wilt, Een mijter zonder kruis. Sint-Nicolaas in de protestantse pers en ‘Sinterklaaskartoentje. Sint-Nicolaas in spotprenten. Tijdens het schrijven van dat laatste boek werd de discussie rondom Zwarte Piet steeds groter, wat zich vertaalde in meer en meer spotprenten over Piets aanwezigheid en uiterlijk. Volgens Jan de Bas ging de discussie niet alleen over Zwarte Piet maar over de het wezen van de Nederlandse cultuur, en hij besloot een onderzoek te doen naar de betekenis die de Zwarte Pietfiguur in de Nederlandse beeldcultuur bezat.
Jan de Bas stelt relevante en interessante vragen zoals: waar gaan de prenten over? Veranderen de onderwerpen met de jaren? Welke bladen nemen Zwarte Pietprenten over?
Voor het schrijven van dit boek neemt hij 20.000 bladen door en bekijkt 1125 prenten uit die bladen. Ook neemt hij 72 prenten mee die alleen op het internet verschijnen. De opzet van zijn onderzoek is zorgvuldig: bladen van alle achtergronden worden betrokken, cartoonisten geïnterviewd en er is een landelijke enquête over de rol van Zwarte Piet. Het boek bezit dan ook een uitgebreid notenapparaat, literatuurlijst en register.
In het eerste hoofdstuk geeft Jan de Bas weer wat er al aan onderzoek is geweest naar Zwarte Piet. Uit een onderzoek van Bianca Berends leren we dat Piet in de loop van de twintigste eeuw steeds minder realistisch werd weergegeven en meer als een karikatuur. Ook wordt de verhouding tussen Sint en Piet steeds minder hiërarchisch. Waar Zwarte Piet lang een stereotype was van de Afrikaan (grote rode lippen, gouden oorbellen, kinderlijk) veranderde hij geleidelijk in een politiek correctere lichtere versie die de Sint ondersteunde.
Daarnaast geeft Jan de Bas in dit hoofdstuk aan wat een spotprent eigenlijk is en wat een cartoon. Strips en illustraties laat hij in dit boek buiten beschouwing. De bespiegelingen over wat een spotprent is, wat de impact is van zo’n prent en welke middelen (overdrijving, weglating, omkering etc.) er worden ingezet door de tekenaar zijn een fijne opstap naar de rest van het boek.
Maar dan is het zover en kan de lezer zich verdiepen in de Zwarte Pietenprent. In negen hoofdstukken behandelt Jan de Bas de herkomst van Zwarte Piet, Piet in de politiek voor en na 1945, Piet en de maatschappij en eindigt met de actuele hoofdstukken over Kritiek op Piet en de Internet Piet. Het boek is zo opgesteld dat aan het eind van elk hoofdstuk Jan de Bas naar de hoofdvragen over de prenten terugkijkt: is er stereotypering? Wat was de impact? Wat was de rol van Zwarte Piet in de prenten? Het is een prettige opzet die de lezer elke keer weer even bij de bredere opzet van zijn onderzoek houdt. Het maakt het makkelijk de rode draad vast te houden.
Sommige hoofdstukken zijn breder dan andere: hoofdstuk vier over Zwarte Piet in de buitenlandse politiek is wel heel erg breed. Allerlei onderwerpen komen langs: Zuid-Afrika, de Koude Oorlog, Europese samenwerking. Dit hoofdstuk is hierdoor wat versnipperd, van heel grote onderwerpen telkens één of twee prenten is wat weinig. De hoofdstukken over de binnenlandse politiek en maatschappij zijn rijker en waaien wat minder kanten op.
Tot 1945 spelen Zwarte Piet en Sinterklaas heel verschillende politieke rollen op spotprenten. Piet stelt zeer verschillende figuren voor, van een assistent van Abraham Kuyper tot aan buitenlandse politici als Goering. In de prenten tot 1945 ziet Jan de Bas wel stereotypering, van dikke lippen en kroeshaar tot een dienende en lagere rol dan Sinterklaas.
Na 1945 is vooral Opland een liefhebber, niemand maakt zoveel politieke Zwarte Pietprenten als hij. Er verschijnen van hem en anderen vele prenten over bezuinigingen, begrotingen, verzuiling en politieke partijen, waarbij Zwarte Piet meestal samen met de Sint wordt afgebeeld. Als duo kunnen ze als politieke tegenstanders worden afgebeeld.
Na 2000 veranderen de prenten: ze gaan minder over politici en beleidsmakers en vaker over een algemeen (politiek) fenomeen. Zwarte Piet blijft wel altijd herkenbaar als Zwarte Piet: de baret, het kostuum, de oorbellen gaan allemaal heel lang mee op de prenten. Tegelijkertijd zijn de Pieten heel divers, vooral als ze op een politicus moeten lijken. Opvallend is de opmerking dat “menig cartoonist zich jaarlijks verheugt in het maken van een prent over Zwarte Piet en Sinterklaas” (p. 102). Het is overduidelijk niet alleen een kinderfeest
Halverwege het boek, bij hoofdstuk zes verlaat Jan de Bas de politieke prenten en bespreekt prenten over de maatschappij. Een rijk scala aan onderwerpen komt aan de orde: media, techniek, de kloof tussen arm en rijk, de multiculturele samenleving. Een belangrijk onderwerp is ook de strijd met de Kerstman, een heel actuele discussie. Het is natuurlijk niet vreemd dat onderwerpen die te maken hebben met geld en uitgaven (zoals de kloof tussen arm en rijk, maar ook de rijksbegrotingen) veel prenten opleveren over de (wel of niet) goedgeefse Sint en zijn Piet. De prenten die De Bas plaatst in dit hoofdstuk zijn deels indringend en deels duidelijk bedoeld als grapje. De kracht van een goede spotprent wordt daarmee heel duidelijk.
Al in de jaren 1930 worden kanttekeningen geplaatst bij de persoon van Zwarte Piet. Is het wel ethisch? In 1963 volgt ophef over een schoolmeester die een witte Piet zou willen zonder roe. Het waait over, Zwarte Piet is nog te veel onderdeel van de cultuur van Nederland. Cartoonisten nemen de eerste bezwaren over het racisme van Zwarte Piet niet serieus. Ook het ‘Witte Pietenplan’ krijgt weinig bijval (p.171). In 1998 zou slechts 2% van de Nederlandse bevolking volgens een NIPO-onderzoek Zwarte Piet als een discriminerend personage beschouwen. Je kunt als lezer dan alleen maar concluderen dat het daarna kennelijk snel is gegaan met de beeldvorming.
Jan de Bas beschrijft uitgebreid de Zwarte Pietdiscussie die de laatste tien jaar heeft gewoed – elke lezer die het nieuws ook maar een beetje volgt, herkent het verhaal. Maar voor dit boek gaat het over wat cartoonisten doen met Zwarte Piet. Jan de Bas maakt aannemelijk dat die het debat slechts volgen en geen voortrekkersrol spelen. Sterker nog: ze nemen het standpunt van de tegenstanders op de korrel door de stereotypering extra aan te zetten. De lippen worden roder, de oorbellen groter. Volgens De Bas heeft dit te maken met de herkenbaarheid van Zwarte Piet in een prent: ‘Zwarte Piet was een cartoonistenvriend (p.214).
Deze opmerking past ook goed bij het afsluitende hoofdstuk van De Bas waarin hij met data en cijfermateriaal zijn vragen doorneemt: wat is de betekenis van Zwarte Piet? Welke veranderingen zijn er en welke verklaring is daarvoor? Wie maakten de cartoons en waar verschenen ze? Het zou te ver gaan om alle conclusies te herhalen, maar De Bas weet duidelijk te maken dat Zwarte Piet van alle tijden en van alle bladen is. De veranderingen die hij doormaakte in uiterlijk en gedrag passen bij ontwikkelingen in het denken over stereotypering van zwarte mensen maar ook bij technische ontwikkelingen als internet. Na het bekijken van de vele en zeer gevarieerde prenten in Kom maar Binnen! is de conclusie gerechtvaardigd dat Zwarte Piet is uitgegroeid tot een markante figuur in de Nederlandse beeldcultuur. Jan de Bas geeft de lezer als laatste mee dat de ontwikkeling rond Zwarte Piet bepalend is voor de toekomst van de Zwarte Pietspotprent.
Drs. S. Wubbolts – de Boer
Prof. H. de Vrieslaan 23
3571GE Utrecht
Trefwoorden: Nederland, 20e eeuw, Sinterklaas, Zwarte Piet, Beeldcultuur, Politiek, Multiculturele samenleving,
