'(...) belangrijke kenmerken van psychopathie zijn een radde tong en oppervlakkigheid, extreme egocentriciteit, impulsief gedrag en een gebrek aan verantwoordelijkheid. Psychopaten zijn bedriegelijke en manipulatieve mensen; (...) beschikken over goede sociale vaardigheden en kunnen bijzonder overtuigend zijn, ook al liegen ze 'eindeloos, en als vanzelfsprekend over alles' (...) Het ontbreekt hun aan het vermogen plannen te maken, en ze geven de voorkeur aan grootheidswaanzinnige fantasieën boven realistische doelstellingen op korte termijn' (p. 329) Doet deze beschrijving u aan iemand denken? Nee, het gaat niet over een recent overleden staatsman, maar over een 17de-eeuwse onderkoopman van de VOC, Jeronimus Cornelisz., de hoofddader van een moordpartij die in de geschiedenis van Australië nog steeds onovertroffen is.
Na zijn succesvolle boek over de tulpenmanie die de Republiek in de jaren dertig van de zeventiende eeuw trof, heeft Mike Dash opnieuw een spectaculair hoofdstuk uit de Nederlandse geschiedenis als onderwerp gekozen. De ondergang van de Batavia beschrijft een van de merkwaardigste hoofdstukken uit de geschiedenis van de dit jaar jubilerende VOC. Op 4 juni 1629 strandde de Batavia (waarvan in Lelystad een replica is te bezichtigen) op een koraalrif-archipel voor de westkust van Australië, in die tijd bekend als het Zuidtland. Het gebeurde na de intensivering van de handel op de Oost met enige regelmaat dat er schepen op deze verraderlijke Houtman's-Abrolhos stuksloegen; een gevolg van het ontbreken van een effectieve wijze van longitudinale positiebepaling. Wat zich daarna afspeelt is van een bloedstollende wreedheid. Van de 322 opvarenden die de ramp meemaken, overleven er aanvankelijk 253 door zich óf enige dagen in het stukgeslagen schip op te houden, of na in voorlopige veiligheid gebracht te zijn op een nabij koraal-eilandje. De eilandjes bieden nauwelijks overlevingskansen en VOC-opperkoopman Pelsaert besluit tesamen met de kapitein en de beste zeelieden naar Java te roeien. De achterblijvers worden aan hun lot overgelaten en in dit gezagsvacuüm komt Jeronimus Cornelisz. naar boven drijven. Cornelisz., een geflopte (later zal blijken dat hij ook geflipt was) apotheker uit Haarlem die reeds voordat de scheepsramp zich voltrok een muiterij gepland had, ziet zijn kans schoon. Hij neemt de leiding van de overlevenden op zich, maar ontpopt zich snel als een gewetenloze tiran. Gesteund door zijn medemuiters en door een sluwe verdeel-en-heers tactiek, weet Cornelisz. de absolute macht te grijpen op het koraaleiland. Om de schaarse voorraden voor zichzelf te houden, geeft hij opdracht om zoveel mogelijk overlevenden te doden. Op deze manier hopen de muiters het te kunnen uitzingen tot redding vanuit Batavia arriveert. Volgens Jeronimus' plan moet het hulpschip worden overmeesterd, en kunnen de muiters met een VOC-schip en -schatkist in hun bezit als piraat aan de slag.
Er wordt druk gemoord, ook door overlevenden die zich bij de muiters aansluiten, en zogenaamde expedities op zoek naar zoet water op de omringende eilandjes worden zonder provisie aan hun lot overgelaten. Eén expeditie heeft, tot Cornelisz. grote ongenoegen, succes. Onder leiding van de soldaat Wiebbe Hayes vormt deze kleine gemeenschap een bedreiging voor de muiters. Ondanks enkele aanvallen op het eiland van Hayes slagen de aanhangers van Cornelisz. er niet in de Verdedigers zoals zij zichzelf noemen te verslaan. Jeronimus Cornelisz. wordt zelf op knullige wijze door Hayes' medestanders gevangen genomen.
Het is definitief afgelopen met de muiterij als Pelsaert met het schip de Sardam de overlevenden ontzet en de waardevolle spullen uit het wrak van de Batavia bergt. De muiters worden gestraft en slechts 116 van de 332 uit Amsterdam vertrokkenen overleven het avontuur; volgens Dash een lager percentage overlevenden dan dat van de Titanic.
De ondergang van de Batavia is een boek met een geweldig verhaal. Dash heeft de eerder gebruikte bronnen geschraagd en deels geherinterpreteerd door aanvullend onderzoek in het Nationaal Archief en de gemeentelijke archieven van Haarlem, Amsterdam, Dordrecht en Leeuwarden. Hierdoor heeft hij niet alleen een geweldige cliffhanger (de compositie van de plot is duidelijk ontleend aan het thrillergenre) geschreven, maar ook een voor een breed publiek toegankelijke historische studie.
Het verhaal van de Batavia is op zich al spectaculair genoeg. Dash heeft echter zoveel achtergrondinformatie gegeven over de dagelijkse gang van zaken op VOC-schepen, het 17de eeuwse Haarlem, ketterse stromingen als de Wederdopers en Batenburgers, geneeskunde in de Gouden eeuw, scheepsbouw, archeologie, navigatie, psycho-pathologie enzovoorts dat de lezer op een zeer aangename manier een schat aan kennis opdoet. Bovendien schuwt Dash geenszins om op basis van zijn nieuw vergaarde of nieuw geassimileerde materiaal verrassende verbanden te leggen. Zo weet hij bijvoorbeeld aannemelijk te maken dat Cornelisz. een Friese doopsgezinde achtergrond had. Hoewel Dash geen directe link legt met het anabaptistische Koninkrijk van Münster van honderd jaar eerder, zijn er aardige overeenkomsten in de gedragingen van Jan van Leiden en Jeronimus Cornelisz. Ook doet de auteur enkele aardige etnografische suggesties gebaseerd op een afwijkende uiterlijke kenmerken van een aantal inheemse groepen in de noord-westelijke gebieden van Australië Het zou aardig zijn om via DNA-onderzoek te onderzoeken of VOC-schipbreukelingen zijn opgegaan in de lokale bevolking, een aanpak die bijvoorbeeld bij het bepalen van de verspreiding van de Vikingen in Engeland interessante informatie heeft opgeleverd. Het feit dat De ondergang van de Batavia niet als wetenschappelijk werk in de markt wordt gezet, geeft de auteur de vrijheid om deze ideeën te verkondigen.
De literaire status van het boek blijft echter vaag: is het fictie of non-fictie? Hoewel bijna een derde van 460 pagina's voor noten en aanvullende uitleg is ingeruimd, heeft het boek op de omslag het raadselachtige onderschrift Roman staan. Het boek leest weliswaar zo vlot als een goed geschreven roman, maar is op geen enkele wijze als een verzonnen verhaal te beschouwen (zoals expliciet op de omslag van de Engelse versie staat vermeld.) De ondergang van de Batavia is een meesterlijke historische studie die iedereen die ook maar enigszins in geschiedenis is geïnteresseerd zou moeten lezen.