Breken met het verleden vertelt vooral over de geschiedenis van Nijmegen gedurende de roerige Bataafse tijd. Zoals de ondertitel al aangeeft, wil Langereis niet alleen herinneringen oproepen maar ook de aandacht vestigen op wat men is vergeten, de lieux de mémoires die zijn afgebroken. Als onderwerp voor deze benadering heeft ze de Valkhofburcht in Nijmegen gekozen. Deze Romaanse palts dateert deels uit de 8^ste eeuw ten tijde van de heerschappij van Karel de Grote. Na een verwoestende brand is de burcht opnieuw gebouwd in de 12^de eeuw onder supervisie van Frederik I Barbarossa. Hij koos deze plek uit als keizerlijke residentie. Nu resteren ons slechts de Sint Nicolaaskapel en de Sint Maartenkapel omgeven door een stadspark, in 1800 ontworpen door landschapsarchitect Johann David Zocher sr.

Sinds jaar en dag wordt er gestreden over herbouw van de Valkhofburcht. Maar, zo stelt Langereis, ook de afbraak is een historische gebeurtenis, die geplaatst kan worden in het revolutionaire gedachtegoed van de Bataafse Republiek. Het discours tussen behoud en iconoclasme dateert al uit de Romeinse tijd. Enerzijds bestaat de overtuiging dat behoud van het oude noodzakelijk is om ons te behoeden voor moreel verval. Anderzijds is er de mening van hen die willen breken met een in hun ogen verachtelijk verleden en alle herinneringen hieraan willen vernietigen. In hun ogen was de sloop van de Valkhofburcht, zoals Langereis dat noemt “Destructie als constructieve daad” (p. 19).

 

In het hoofdstuk ‘Tijdlagen’ wordt de geschiedenis van de stad Nijmegen en de Valkhofburcht overzichtelijk beschreven. Vervolgens wordt de geschiedenis van het ontstaan, bestaan en einde van de Bataafse Republiek als geheel uit de doeken gedaan. In het hele land ging de Bataafs - Franse bezetting gepaard met het uitwissen van herinneringen, het opheffen van instituten en het vernietigen van artefacten uit de Oranjedynastie.

 

In Nijmegen werd de Bataafse omwenteling in november 1794 een feit. Langereis beschrijft de invloed van deze gebeurtenis op het conservatieve, oranjegezinde stadsbestuur. Hervormingsmaatregelen werden getraineerd en de vernietiging van grafmonumenten en gebouwen enigszins beteugeld. Zo riep raadslid Hendrik Hoogers in zijn rede in mei 1795 met de woorden “Laat ons het oude niet geheel verwerpen” (p. 102) zijn medestadsbestuurders op tot bedachtzaamheid. Desondanks kon men de patriottische behoefte aan het breken met het verleden in de hoedanigheid van de Valkhofburcht uiteindelijk niet tegenhouden. Niet alleen uit financiële noodzaak, onderhoud was veel te duur, maar vooral als politieke afrekening werd voor sloop gekozen. Dit symbool van behoudzucht, macht en arrogantie ten tijde van politieke polarisatie, moest volgens de tegenstanders worden vernietigd. De bijnaam van de Valkhofburcht was ‘Tirannenburcht’ en ze werd op één lijn gesteld met de Bastille in Parijs.

 

De Nijmeegse stedelingen bleven de burcht echter als landschappelijk en geschiedkundig baken zien: een geliefd stadsembleem, dat is terug te vinden op schilderijen van onder andere Albert Cuyp en Jan van Goyen en ook op stadsplattegronden prominent aanwezig is. Een felle politieke strijd volgde. Uiteindelijk werd het stadsbestuur aangeboden de beide kapellen te kopen. Zij deden al jaren dienst als stal en kolenopslagplaats en behoefden grondige restauratie. Er werd besloten om gelijktijdig een stadspark op het Valkhofterrein aan te leggen. Dit paste in het 18^de -eeuwse romantische idee van de intellectuele, reflectieve wandeling in de natuur. Zocher sr ontwierp het park in Engelse landschapstijl. Allerlei oudheden, uitgebeitelde spreuken en overblijfselen van de sloop werden in de tuin geplaatst om als ornamenten de herinnering aan de roemruchte Valkhofburcht levendig te houden.

 

Met de vele citaten uit geschriften en vergaderingsnotulen weet Langereis een beeld te geven van de sfeer tijdens de revolutiejaren. Toch kan ik me niet aan de indruk onttrekken dat zij niet echt een keuze heeft kunnen maken. Uitgebreide

uitstapjes naar de voorgeschiedenis van de Franse revolutie, het ontstaan van de Engelse landschapsarchitectuur en dergelijke maken dat een te algemeen en grotendeels bekend beeld van deze periode in de geschiedenis wordt geschetst. Hiermee lijkt Langereis haar doel voorbij te schieten. Slechts in enkele passages wordt de breuk met het verleden benadrukt. Desondanks wil ik een positief geluid laten horen. In de huidige ontwikkelingen binnen het Nijmeegs stadsbestuur, dat de intentie heeft de oude burcht te laten herrijzen, geeft dit boekje een welkome nieuwe invalshoek. Juist het feit dat de Valkhofburcht is afgebroken en plaats heeft gemaakt voor een inmiddels historisch park is volgens Langereis reden om het zo te laten. Ook dat is geschiedenis.

 

Diane Spelbos

 

Trefwoorden: Nederland, Nieuwe tijd, Bataafse republiek, Nijmegen, Valkhofburcht, Landschapstuinen, Zocher, Erfgoeddiscussie.