Historische atlas van Zutphen
(recensie: Mirjam Koelewijn)
Willem Frijhoff, Michel Groothedde en Christiaan te Strake, Historische atlas van Zutphen.
Torenstad aan Berkel en IJssel, Uitgeverij Vantilt, Nijmegen 2011, 80 pagina's, geïllustreerd in kleur, ISBN 9789460040993, € 29,50 (geb.) / € 22,50 (pb.)
Deze prachtig geïllustreerde Historische atlas van Zutphen is niet alleen een feest van herkenning voor de lezer die de stad kent omdat hij of zij er bijvoorbeeld – zoals ik – is opgegroeid, maar is ook interessant voor buitenstaanders en bezoekers. Op aantrekkelijke wijze is de geschiedenis van een van de alleroudste steden van Nederland in 35 kaarten (hoofdstukken) in beeld gebracht. Bij elke kaart hoort een verklarende tekst en aanvullend beeldmateriaal, variërend van oude en nieuwe kaarten en cartografische reconstructies tot schilderijen, prenten en foto’s.
Het boek steunt enigszins op twee oudere atlassen (uit 1983 en 1989) en vooral op historisch bronnenmateriaal uit het regionaal Archief Zutphen en het Stedelijk Museum aldaar. Er is geput uit een ruime hoeveelheid betrekkelijk recente secundaire literatuur over Zutphen en haar geschiedenis, getuige de bijlage ‘Bronnen en literatuur’ achterin het boek. Deze nieuwe atlas brengt verschillende benaderingen samen, en dat heeft een gedetailleerd overzicht opgeleverd waarin aandacht is voor diverse historische ontwikkelingen, wetenswaardigheden en opmerkelijke nieuwe inzichten.
Een van die nieuwe inzichten is dat Zutphen, ontstaan op de plaats waar de rivieren de IJssel en de Berkel samenkomen, ouder is dan tot nu toe werd aangenomen. Aanvankelijk bepaalden schriftelijke bronnen het beeld van de vroegste geschiedenis van Zutphen, maar inmiddels hebben archeologisch en geografisch onderzoek tot de visie geleid dat de nederzetting veel ouder blijkt en het ontstaan ervan veel complexer. Ook is gebleken dat de waterhuishouding in en rond de stad een veel grotere ontwikkeling heeft doorgemaakt. Bouwhistorisch onderzoek laat zien datZutphen behoort tot de oudste volwaardige stedelijke centra van Nederland.
Globaal heeft Zutphen zich ontwikkeld van handelsstad in de Middeleeuwen naar kwartiershoofdstad en garnizoensstad in de vroegmoderne tijd en door stadsuitbreidingen in de laatste twee eeuwen tot middelgrote provinciestad. In de Historische atlas van Zutphen worden uiteenlopende aspecten van de stad en haar ontwikkeling uitgelicht.
Opmerkelijk is bijvoorbeeld het hoofdstuk over het grote tufstenen paltscomplex dat in de elfde eeuw gebouwd werd. Dit curieuze gebouw is uniek in Nederland en de precieze functie en opdrachtgever blijven raadselachtig. In een aantal andere hoofdstukken ligt de nadruk op militaire geschiedenis, aangezien de vesting lange tijd de stedelijke ruimte heeft bepaald. Er is een hoofdstuk gewijd aan de invloedrijke rol van de adel in Zutphen en haar omgeving. Dat de stad als adellijke residentie heeft gediend, blijkt onder meer uit een achttiende-eeuwse reisgids: “ - - in den omtrek van de Stad zyn de Adelyke Landhuizen, met hare hout- en vruchtryke Plantagien en Landeryen, zeer vermakelyk, en wel waard, om te bezichtigen” (p. 38). Maar ook de negentiende-eeuwse stedenbouwkundige vernieuwingen die mogelijk werden dankzij de Vestingwet (1874), de verwoestingen in de Tweede Wereldoorlog en de wederopbouw in de jaren erna, en al dan niet uitgevoerde uitbreidingsplannen komen aan bod.
Hoofdstukken als ‘Torenstad’ (over het oude torensilhouet van Zutphen, het huidige logo van de stad), ‘Hanzestad, ‘Patriottenstad’, ‘Verkeerscentrum’, ‘Parkstad’, ‘Industriestad?’ en ‘Spirituele stad’ (met aandacht voor Zutphen als antroposofische stad) laten zien dat een chronologische en een thematische aanpak mooi samengaan.
Tot slot schuilt er nog een aardigheidje in deze atlas: er is een extra hoofdstuk opgenomen over Zutphen buiten de landsgrenzen. Een detail van een kaart uit 1753 met ‘Zutphens Bay’ voor de kust van Sumatra en een satellietfoto van de krater ‘Zutphen’ op Mars zijn er slechts enkele voorbeelden van.
Drs. M.G. Koelewijn
Trefwoorden: Nederland, Zutphen, Middeleeuwen, Nieuwe tijd, Stadsgeschiedenis, Archeologie, Cartografie, Geografie, Militaire geschiedenis, Bouwhistorie.
