Bedreigd door Napoleon
(recensie: Drs.Paul Hendriks)
Renger E. de Bruin, Bedreigd door Napoleon. De Ridderlijke Duitse Orde, Balije van Utrecht 1753 – 1838. Bijdragen tot de Geschiedenis van de Ridderlijke Duitsche Orde, Balije van Utrecht 6 (Hilversum, Verloren, 2012), geïllustreerd, 647 pagina’s, ISBN 978-90-8704-281-3, € 49,-
Tweemaal per jaar komt de Ridderlijke Duitsche Orde, Balije van Utrecht, een adellijke instelling die haar oorsprong kan terugvoeren op de kruistochten, bijeen om te beraadslagen over kwesties die de orde aangaan: het bezit, de lopende zaken en vooral het besteden van gelden aan goede doelen. Het voortbestaan over een zo lange periode is bepaald geen vanzelfsprekendheid. De orde is in de loop der eeuwen dan ook enkele malen in haar voortbestaan bedreigd; de laatste keer twee eeuwen geleden, welke periode onderwerp van deze studie vormt.
Professor Renger de Bruin kreeg aanvankelijk opdracht om onderzoek te doen naar het wedervaren van de orde in de periode 1780 – 1821. Al vrij snel werd besloten de periode te verruimen tot 1753 – 1838. Renger de Bruin legt in zijn inleiding uit waarom voor deze periode is gekozen. In 1753 begon de reorganisatie van de orde door landcommandeur Unico Wilhelm van Wassenaer, een actie die van ingrijpend belang was voor het voortbestaan van de orde ( p. 16). Het jaar 1838 markeert de eerste vergadering van het kapittel in het aangekochte Utrechtse pand aan de Hofpoort, waarmee de terugkeer van de orde in Utrecht een feit was.
Napoleon hief de orde in 1811 op en confisqueerde haar bezittingen. Ruim vier jaar later maakte koning Willem I het besluit ongedaan en gaf een groot deel van het bezit terug. In dit boek beschrijft Renger de Bruin hoe de Balije van Utrecht aan de ondergang ontsnapte. Daarbij speelden zowel interne als externe factoren een rol. Het verhaal wordt geplaatst in het brede verband van de Franse Revolutie en het streven van Napoleon, maar het gaat ook om personen zoals landcommandeur Volkier Rudolph Bentinck van Schoonheten. Zijn soms wanhopige strijd om te overleven is uiteindelijk succesvol gebleken. Renger de Bruin heeft in zijn studie de vraag beantwoord of de organisatie die in 1815 opgericht werd, dezelfde was als degene die vier jaar eerder door Napoleon werd opgeheven. Met andere woorden, is er sprake van een doorstart of gaat het om een hele nieuwe organisatie?
De studie omvat, inclusief inleiding, een elftal hoofdstukken, die in chronologische volgorde geplaatst zijn. Het eerste hoofdstuk geeft een kort overzicht van de stichting in 1231 en de eeuwen daarna tot 1753, inclusief de moeilijke jaren ten tijde van de Opstand, toen de orde verplicht was, zich tot de protestantse reformatie te bekeren. De resterende hoofdstukken behandelen perioden die in omvang enkele tot enkele tientallen jaren omvatten, waarin gedetailleerd de interne en externe factoren onder de loep worden genomen die van invloed zijn geweest op het reilen en zeilen van de orde.
Om dit boek te kunnen schrijven en de onderzoeksvragen te beantwoorden, zijn vele archieven in binnen- en buitenland doorgespit, maar ook persoonlijke correspondentie.Verder heeft de auteur ook regelmatig gebruik gemaakt van het feit dat oude documenten en archieven inmiddels via het internet te raadplegen zijn. De url’s zijn apart in de literatuurlijst vermeld. Bij het schrijven heeft De Bruin ook de vergelijking gemaakt met andere kapittels in het binnenland en zusterorganisaties in het buitenland. De Nederlandse orde had zich in een verder verleden al losgemaakt van het hoofdkwartier in Duitsland, omdat dit nog katholiek was, terwijl de orde in Utrecht het celibaat had afgeschaft en zich loyaal aan de protestantse Nederlanden had verklaard.
De auteur heeft bij het schrijven van dit boek een breed publiek voor ogen gehad: zowel de leek die via Dan Brown, Umberto Eco, Hubert Lampo of Indiana Jones kennis had genomen van kruistochten en ridderorden, als de gespecialiseerde onderzoeker naar adelsgeschiedenis. Geïnteresseerden in de Napoleontische periode in de Nederlanden komen ook ruim aan hun trekken.
Juist vanwege het feit dat ook leken bediend worden, heeft Renger de Bruin weinig bekend verondersteld. Zo legt hij uit wat de Bataafse tijd is en het Koninkrijk Holland, of zelfs wat er rond de Franse revolutie speelde. Gevolg van deze aanpak is, dat hij met een kleine organisatie in Utrecht als uitgangspunt, een omvangrijk en toegankelijk boek heeft geschreven. Zeer de moeite waard.
Drs. Paul Hendriks
Meesterpaul@gmail.com
Trefwoorden: Nederland, Middeleeuwen, Nieuwe tijd, Kruistochten, Ridderorden, Duitse orde, Utrecht, Franse tijd, Napoleon, Adel
