De Westerweelgroep en de Palestinapioniers
(recensie: Drs.Paul Hendriks)
Hans Schippers, De Westerweelgroep en de Palestinapioniers. Non-conformistisch verzet in de tweede wereldoorlog. (Hilversum, Verloren, 2015, geïllustreerd, 252 pagina’s, ISBN 978-90-8704-497-8), € 25,-
Dit boek leest als een trein. Schippers beschrijft met veel gevoel de geschiedenis van de verzetsgroep die na de oorlog Westerweelgroep genoemd zou worden en die in haar gelederen zowel niet-Joodse linkse activisten als Palestinapioniers telde. De Pioniers waren Joden uit Duitsland of Oostenrijk die zich voorbereidden op hun vertrek naar Palestina. In Nederland volgden zij opleidingen op land- en tuinbouwgebied om die kennis later in Palestina te kunnen toepassen.
De tekst op de achterflap verbergt de realiteit van het verzetswerk en het onderduiken. Ja, de groep was uniek vanwege de samenwerking tussen Joden en niet-Joden en ja, de non-conformistische opstelling en de links-politieke geëngageerdheid schiepen een band. Wat echter pas bij lezing van het boek zelf duidelijk wordt, is het roekeloze en amateuristische van sommige leden van de verzetsgroep. Westerweel zelf was daarin nog het meest extreem. Zijn opvattingen over vrije liefde kwetsten niet alleen zijn echtgenote, maar brachten ook de groep, en de onderlinge samenwerking in gevaar. Hij had een dwangmatige behoefte om zijn denkbeelden uit te dragen, zelfs in Frankrijk in een trein vol Duitse militairen (p. 184). Desondanks slaagde de organisatie erin ongeveer 250 Joden in veiligheid te brengen.
Er zaten twee kanten aan het non-conformistisch in de marge opereren. Enerzijds betekende dat voor de leden van de groep dat zij vanwege hun isolement en zelfgekozen oplossingen los stonden van andere, soms grotere, verzetsverbanden, wat de kans op infiltratie en verraad verkleinde. Anderzijds misten zij daardoor soms kansen waar samenwerking een beter resultaat had kunnen opleveren. Roekeloosheid en amateurisme tot ver in 1943 leidde uiteindelijk tot golven van arrestaties, waaronder die van Joop Westerweel zelf.
Ik ben zeer positief over dit boek, vanwege de vlotte schrijfstijl en de vele nieuwe informatie waardoor zowel Joodse als niet-Joodse hoofdpersonen in dit drama tot leven komen. Schippers slaagt erin de spanning van onderduikers en helpers voelbaar te maken. Voorts combineert hij de geschiedenis van deze verzetsgroep met meer achtergrond over de Palestinapioniers, uitleg over Zionisme en de uiteenlopende Joodse groepen. De rol van religie bij Joden, waardoor sommigen op grond van hun geloof weigerden onder te duiken en anderen dit juist actief deden, komt uitgebreid aan de orde. De lezer leert de persoon Westerweel ook goed kennen, en de periode waarin hij werkzaam was bij de Werkplaats van Kees Boeke wordt uitgebreid belicht, omdat bij de Westerweelgroep diverse oud-werkers en medewerkers betrokken waren van deze kindergemeenschap, onder wie enkele Joden.
Een minpunt is de hoeveelheid tussenzinnetjes waarin hij zich rechtstreeks tot de lezer richt, bijna à la Maarten Toonder. Wat mij persoonlijk ook stoorde, was de uitleg van sommige begrippen in de tekst zelf. Voorbeeld: “na de HBS ging zij naar de Kweekschool (de huidige Pabo)” (p. 44). Niet alleen klopt de vergelijking feitelijk niet, daar de kweekschool opleidde tot docent aan de lagere school, waarnaast anders dan in de PABO een aparte kleuterleidstersopleiding bestond (de KLOS). Maar het doet afbreuk aan het boek. Wanneer Schippers oprecht van mening is dat dit soort begrippen aan zijn publiek uitgelegd dient te worden, kan hij ze in een woordenlijst opnemen. Misschien een kwestie van smaak, maar dit soort uitleg in de tekst zelf haalt mij uit het verhaal en bovendien acht ik het een onderschatting van de lezer. Ik neem tenminste aan dat dit boek niet is geschreven ten behoeve van scholieren. Voorts viel mijn oog op een klein redactiefoutje: “(…) geen van beide meestal niets(…)’” (p 107).
Aan het slot is een hoofdstuk gewijd aan de analyse van hulpmotieven. De conclusie is vermengd met een profiel van Jodenhelpers, gebaseerd op een methodiek die is ontworpen door een overlever, Samuel Oliner.
Schippers heeft willen onderzoeken wat de motieven van de niet-Joodse leden van de westerweelgroep waren om hun leven in de waagschaal te stellen voor Joden. Het lijkt erop dat het non-conformisme en de gevoelde gemeenschappelijkheid in maatschappijvisie en politieke overtuiging de doorslag gaven. Daarnaast keek de schrijver naar de houdbaarheid van pacifisme als houding in oorlogstijd en naar de positie van vrouwen in de Westerweelgroep. Het pacifisme woog voor sommigen principieel zo zwaar dat zij zich verre hielden van gewapend verzet. Sommigen gingen wat pragmatischer met hun principes om. Vrouwen hadden een positie die vergelijkbaar was met vrouwen in communistische verzetsgroepen, dat wil zeggen: ze waren gelijken en deden alles wat mannen ook deden.
Schippers heeft een zeer leesbaar werk afgeleverd en hij heeft zijn eigen onderzoeksvragen kunnen beantwoorden. Mij is niet duidelijk geworden welk beeld hij had van zijn publiek, maar wanneer de intertekstuele verklaringen en tussenzinnetjes vergeten worden, is dit een boek dat zowel scholieren als onderzoekers zal kunnen bekoren.
Drs. Paul Hendriks
meesterpaul@gmail.com
Trefwoorden: Nederland, Tweede wereldoorlog, Verzet, Westerweelgroep, Zionisme, Jodenvervolging, Kees Boeke
