Alexander Gogel(1765-1821)
(recensie: Drs.Paul Hendriks)
J.K.T. (Jan) Postma, Alexander Gogel (1765 – 1821), Grondlegger van de Nederlandse staat (Hilversum, Verloren, 2017), 400 pagina’s, proefschrift, geïllustreerd, ISBN 978-90-8704-633-0, € 39,-
Jan Postma (Groningen, 1942) is opgeleid als econoom en heeft na zijn studie zowel in de rol van ambtenaar als die van politicus de overheidsfinanciën en de geschiedenis van het staatsbestel nauwlettend bestudeerd. In 2006 publiceerde bij een monografie over Honderd jaar Miljoenennota, waarvan indertijd een bespreking door ondergetekende in BMGN is verschenen. Hoewel niet opgeleid als historicus, heeft zijn belangstelling voor de geschiedenis hem ertoe gebracht om in 2011 te beginnen aan een dissertatie met de politieke biografie van Alexander Gogel als onderwerp.
In dit proefschrift wordt chronologisch, in afgebakende perioden, leven en loopbaan van Alexander Gogel geschetst. In de inleiding geeft Postma een fraai overzicht van de wijze waarop in de historiografie over Gogel is geoordeeld en geschreven. Het oordeel over hem hangt deels samen met de waardering van de Bataafs-Franse tijd door tijdgenoten, na-tijdgenoten en hedendaagse onderzoekers.
Postma maakt met zijn onderzoek duidelijk dat het beeld van Gogel eenzijdig is. Het traditionele beeld toont hem als een koopman die tegen zijn zin in de politiek verzeild raakte en deze tegenzin ook zijn leven lang hield.
Alexander Gogel behoorde tot een welgestelde familie. Zijn voorouders waren kooplieden en bierbrouwers. Hij werd op 10 december 1765 in Brabant geboren en woonde vanaf zijn 15e levensjaar in Amsterdam. In Amsterdam kwam hij in de handel en werd maatschappelijk actief. In 1792 werd hij lid van het patriotse politieke genootschap `Doctrina et Amicitia'. De patriotten hadden kritiek op Willem V vanwege het slechte verloop van de vierde Engelse oorlog. Gogel had zijn oom, Schout bij nacht Crul, verloren aan het begin van deze oorlog. Gogel was in de verte verwant aan Rutger Jan Schimmelpenninck en was als jonge patriot radicaler dan zijn verre neef. Hij voelde verwantschap met een groep jonge patriotten die de idee van de eenheidsstaat voorstonden. Er was verdeeldheid onder de patriotten over de koers die gevolgd moest worden, en over de vraag wat er met de Oranjes moest gebeuren, liepen de opvattingen uiteen van: verdwijnen uit het politieke landschap tot uitroepen tot constitutioneel monarch.
Gogel stond de eenheidsstaat voor, geïnspireerd door de oorspronkelijke Unie van Utrecht. Hij was van mening dat de Oranjes, te beginnen met stadhouder Willem IV, de positieve effecten van dit meesterstuk hadden vernietigd (p.29). Derhalve was hij geen voorstander van het Stadhouderschap. De politieke opvattingen van Gogel waren gevormd in zijn jonge jaren in patriottische kring en uit de politieke biografie van Postma blijkt dat hij zijn leven lang deze opvattingen trouw is gebleven.
Postma maakt verder duidelijk dat de waardering voor Gogel ook mede afhankelijk is van de gekozen benadering van het onderwerp. Daarmee bedoel ik dat hij met name gewaardeerd wordt vanwege zijn verdiensten op het gebied van belastinghervormingen, een onderwerp waar Postma, als oud secretaris-generaal van het ministerie van Financiën, goed in zit.
De auteur stelde zich bij het schrijven van zijn proefschrift tot doel het beeld van Gogel te nuanceren. Postma is hier mijns inziens uitstekend in geslaagd, onder andere doordat hij laat zien, dat de hoofdpersoon van deze politieke biografie een bredere belangstelling had en op meerdere vlakken zijn sporen heeft nagelaten. Hij heeft bijvoorbeeld de Nationale Konst-Gallerij gesticht, de voorloper van het huidige Rijksmuseum. De jeugd van Gogel heeft hem in huiselijke kring en op scholingsinstituten gevormd tot een belezen en cultureel breed ontwikkelde man. Hier loopt dus tevens een lijn van zijn vormingsjaren naar doelen die hij als volwassene heeft verwezenlijkt.
Wat Gogel mede tot zo’n boeiende persoonlijkheid maakt, is het feit dat hij een bestuurlijke loopbaan op eigen wijze invulde in een tijd die samenviel met de Bataafs-Franse periode (1795-1813). Hij heeft een belangrijke rol gespeeld bij het samensmeden van de zeven Nederlandse gewesten tot een Bataafse eenheidsstaat, met één belastingstelsel, een transparante begroting en één muntstelsel.
Gogel was tevens een fel ijveraar voor de afschaffing van de gilden en mengde zich actief in de debatten over de constitutionele vormgeving van de nieuwe Staat. Hij was een pragmatisch bestuurder die zijn doel voortdurend in het oog hield en daar vasthoudend in was. Op deze manier zorgde hij ervoor dat zijn doel: een sterke eenheidsstaat met één muntstelsel, een modern belastingstelsel en een vrije toegang van eenieder tot cultuur en beroepen, bereikt werd, dwars door de turbulente Bataafs-Franse periode heen. Hij zorgde ervoor dat de scherpe kantjes van de revolutie afgingen in de Bataafse tijd. Hij trok zich terug uit het centrum van de macht wanneer hij zag dat hij van zijn doel afraakte en kwam weer terug wanneer hij kansen zag. Hij was dermate erkend kundig dat hij door diverse meesters in de gelegenheid is gesteld om zijn werk te doen. Koning Willem I heeft hem ook nog om adviezen gevraagd en hem functies aangeboden. Een verschil van mening over de invulling van het ministersambt maakte dat Gogel hier niet op in ging en tot zijn dood enige afstand hield tot de vorst.
De waarde voor de wetenschap van dissertaties die door niet-vakgenoten worden geschreven varieert. Postma is er echter in geslaagd een biografie te schrijven die niet alleen prettig leest, maar vanwege zijn persoonlijke vakkennis en ervaring op het gebied van financiën een andere focus en vraagstelling heeft. Bronnen die anderen wellicht hadden laten liggen, waren voor deze promovendus vanzelfsprekend bruikbaar.
Wat dit proefschrift ook interessant maakt voor eenieder die geïnteresseerd is in deze periode, is het feit dat er ingezoemd wordt op het dagelijks leven van een persoon die in het brandpunt van de ontwikkelingen heeft gestaan. Hierdoor kan de lezer op verschillende niveaus de overgang van Republiek naar Koninkrijk volgen. De dissertatie bevat een Engelse Summary.
Drs. Paul Hendriks
meesterpaul@gmail.com
Trefwoorden: Bataafs-Franse tijd, Alexander Gogel, Belastinghervorming, staatsvorming, 18e eeuw, 19e eeuw.
