Duivels dilemma
(recensie: Drs.Paul Hendriks)
Peter Bak, Duivels dilemma. De dood van 23 verspreiders van verzetsblad Trouw. (Hilversum, Verloren, 2019), geÏllustreerd, 204 pagina’s, ISBN 978-90-8704-790-0, € 19,-
Peter Bak is een man met een missie. Al meer dan 25 jaar houdt hij zich bezig met de geschiedenis van verzetsblad Trouw. Als gevolg van die belangstelling stuitte hij al vroeg op het zogeheten dilemma en de 23 gefusilleerden van 9 en 10 augustus 1944. Vanwege die belangstelling raakte hij eveneens betrokken bij de geschiedenis van Kamp Haaren, waarover hij in 2018, eveneens bij Verloren, een boek publiceerde met als titel: Een oord van bang wachten. Zoals hij zelf in zijn voorwoord aangeeft, beschouwt hij beide werken als een tweeluik. Bij zijn onderzoek naar de geschiedenis van Kamp Haaren stuitte hij op nieuwe informatie over het zogeheten dilemma. Kamp Haaren, waar, net als in Sint Michielsgestel, gijzelaars gevangen zaten, heeft in de bezettingsjaren ook vertegenwoordigers van diverse andere groepen gehuisvest, waaronder smokkelaars uit Nederland en België, Joden, geheim agenten en verzetslieden. Tot deze laatste groep behoorden de verspreiders van verzetsblad Trouw, waarvan een aantal uiteindelijk naar kamp Amersfoort is overgebracht om gefusilleerd te worden.
Het dilemma gaat over het volgende: De Sicherheitsdienst (SD)had een grote groep verspreiders van Trouw in bewaring en zou via een tussenpersoon aan de leiding van de gelijknamige verzetsgroep hebben voorgesteld om doodvonnissen tegen 23 van hen om te zetten in gevangenisstraf, mits het blad zou ophouden te verschijnen. De 24e. een minderjarige jongen, werd vrijgelaten.
Over de ware toedracht, onder andere de vraag of er daadwerkelijk een dilemma was en of de SD werkelijk van plan was geweest de doodvonnissen terug te draaien, zijn de meningen verdeeld, zowel onder nabestaanden als onder historici. Een van de nabestaanden, werkzaam als psychiater en traumatoloog, schreef een reactie op het boek in Trouw waarin zij stelde dat het dilemma mogelijk toch echt was. Bak heeft voor het schrijven van dit boek kunnen putten uit vele bronnen en uit zijn onderzoek voor eerdere boeken. Tijdens het schrijven is hem door anderen ook meer aangereikt, waaronder foto’s en een manuscript van een nabestaande uit Zuid-Afrika.
Bak geeft zelf in de epiloog aan (overigens een zeer gedegen chronologisch overzicht van hoe de blik op en de verwerking van} de bezetting sinds de bevrijding is verlopen en welke belangen daarin meespeelden voor direct betrokkenen en nabestaanden), dat het laatste woord over deze kwestie nog niet gezegd is. Ieder heeft zijn eigen oorlog. Het lijkt erop, dat de gevangen verspreiders, vanwege een aantal omstandigheden hoe dan ook ten dode opgeschreven waren.
Die omstandigheden zijn, achtereenvolgens, het feit dat in Trouw opgeroepen was tot gewapend verzet, het feit dat het adres van het gezin van Rauter (de hoogste politiechef in bezet Nederland) in Trouw was gepubliceerd, het feit dat er sinds 6 juni 1944 een tweede front in West Europa was en dat de geallieerden doorbraken in Frankrijk en steeds dichterbij Nederland kwamen (al zijn de executies een aantal weken voor Dolle dinsdag uitgevoerd) en de houding van de bezetter sowieso aan het verharden was. Wat mijns inziens mogelijk heeft bijgedragen aan de twijfels over de vraag of de 23 te redden waren geweest, is het gegeven dat in deze fase van de oorlog diverse Duitsers intussen niet meer in de overwinning geloofden en op allerlei manieren hun eigen hachje probeerden te redden, soms door deals te sluiten met gevangenen.
In een serie korte hoofdstukken introduceert Bak de diverse betrokkenen en verbindt deze door intussen het verloop van de gebeurtenissen te schetsen tegen de achtergrond van het verloop van de Tweede Wereldoorlog en andere gebeurtenissen. Het wordt ook heel duidelijk hoe allerlei dwarsverbanden liepen tussen de 23 geëxecuteerden, de mensen van verzetsgroep en later dagblad Trouw en andere verzetsgroepen, zoals Vrij Nederland en de Knokploeg van Johannes Post. Veel betrokkenen waren familie van elkaar.
Familiegeheimen, wishfull thinking, economische belangen, Koude oorlog, politiek, schuld en schaamte. Allemaal stuk voor stuk factoren die meespelen bij het ontwarren van de ingewikkelde kluwen van waarheid en mythe rondom het zogeheten dilemma. Met Peter Bak denk ik dat zijn publicatie bijgedragen heeft aan het leveren van een aantal puzzelstukjes, maar de complete puzzel laat nog op zich wachten.
Dit boek, dat onlosmakelijk verbonden is met het eerdere werk over Haaren, leest als een spannende detective. De betrokkenen komen erin tot leven en de gebeurtenissen zijn op uitstekende wijze in context geplaatst.’
Drs. Paul Hendriks
meesterpaul@gmail.com
Trefwoorden: Nederland, 20e eeuw, Tweede wereldoorlog, Verzetsgroep Trouw, Koude oorlog, Persgeschiedenis.
