Joep Boerboom, Beroofd volgens de regels. Het lot van zeven joodse ondernemers in Deventer. (Hilversum, Verloren, 2020), geïllustreerd, 192 pagina’s, ISBN 978-90-8704-830-3, € 25,-

 

Joep Boerboom kreeg van het Etty Hillesum centrum in Deventer opdracht voor het schrijven van een boek over de lotgevallen van joodse ondernemers uit die stad ten tijde van de bezetting en de periode erna. De auteur trof een rommelige schatkamer toen hij besloot ten behoeve van dit boek de archieven in te duiken. Er was intussen weliswaar veel geschreven over de economische bedrijvigheid van de joodse gemeenschap in Nederland (in dit geval in en om Hanzestad Deventer), en ook over de roof, maar weinig specifiek over de lotgevallen van grote en kleine ondernemers  tijdens en na de bezetting. Voor eerstgenoemd onderwerp vormen Pinkas van Michman, Hartog Beem en Melkman alsmede Venter, fabriceur, fabrikant onder redactie van Hetty Berg, mooie overzichtswerken en met betrekking tot het onderwerp ‘Roof’, heeft Gerard Aalders rond de eeuwwisseling goed werk geleverd. Waar echter tot nu toe nog niet zoveel over is gepubliceerd, is het persoonlijke verhaal.

Wie waren die ondernemers en hun families? Welke rol speelden zij in de lokale samenleving? Hoe ging de in beslagname en executie van de ondernemingen precies in zijn werk ? Tot slot, hoe werkte de afhandeling na de oorlog met betrekking tot restitutie aan overlevenden of erfgenamen? Genoemde boeken vormden bronnen voor de schrijver, maar om de personen om wie het ging tot leven te brengen. is hij zelf de archieven in gedoken en is met nabestaanden gaan praten. Het resultaat van dit monnikenwerk is een rijk geïllustreerd boek met foto’s en persoonlijke verhalen, citaten uit lokale kranten, brieven en dagboeken. Bovendien beschrijft de auteur bij ieder van de zeven onderzochte ondernemers hoe de bureaucratische molens maalden, zowel bij de ontvreemding als bij de restitutie. Correspondentie tussen verscheidene organisaties toont hoe met  Deutsche Gründlichkeit iedere cent correct verantwoord moest worden en hoe een bank als Lippmann - Rosenthal en co (LiRo) hier een cruciale rol vervulde. Gesteggel over een paar gulden van een girorekening of linnengoed uit een huisraad was niet ongewoon. Het moest allemaal correct afgewerkt, vandaar de titel: Beroofd volgens de regels. Organisaties werden opgetuigd, zaakwaarnemers benoemd, officiële taxaties en uiteindelijk liquidatie, waarbij de bezetter het deed voorkomen alsof de voormalige eigenaren van de verschillende ondernemingen over de opbrengst konden beschikken. In de praktijk werden de meesten via Westerbork afgevoerd naar vernietigingskampen. Voor overlevenden en nabestaanden begon na de oorlog het gesteggel opnieuw, omdat het ambtelijk apparaat van de Nederlandse staat restitutie volgens de regels wilde afwerken. Een complicerende factor was nogal eens dat er van de oorspronkelijke eigenaren geen overlijdensakten beschikbaar waren, omdat deze vernietigd waren in de chaos van de laatste fase van de oorlog. Het feit dat bezittingen ondergebracht waren bij buren, voor vertrek naar Westerbork, om deze uit handen van de Duitsers te houden, hielp ook niet, omdat lang niet iedereen terug wilde geven aan nabestaanden wat zij inmiddels als hun eigen bezit beschouwden. Dit nog afgezien van de plundering van woningen en bedrijfspanden, waarbij het welhaast onmogelijk was om te achterhalen waar een en ander gebleven was. Net als in iedere familie waar het om erfenissen gaat, kon het ook gebeuren dat een verre neef vanuit Amerika een erfdeel opeiste en dat daarover, via de staat der Nederlanden soms nog tot in de jaren zestig gecorrespondeerd werd.

Grote verdienste van de auteur is, dat hij er alles aan heeft gedaan om de slachtoffers en overlevenden een gezicht te geven. Hij is zelfs naar Auschwitz gegaan om een indruk te krijgen van hoe dit vernietigingskamp eruit zag. De archieven die hij raadpleegde, waren vaak incompleet en niet chronologisch ingedeeld en bovendien betrof het hier vooral bonnetjes, officiële documentatie en akten of polissen. Doordat hij ook ging spitten in gemeentearchieven, oude jaargangen van kranten en verenigingsbladen en doordat hij via nabestaanden foto’s, brieven en verhalen tot zijn beschikking kreeg, kan de lezer nu kennis nemen van de lotgevallen van vleesgeworden mensen van wie zowel hun bezit als hun eigen leven geliquideerd zijn.

 

Drs. Paul Hendriks

meesterpaul@gmail.com